Als de berg niet naar Witho komt, dan …


Stel je voor. Je fotografeert een berg. Die berg bestaat uit afval van de steenkoolindustrie en is door mensenhanden gemaakt. In die berg zijn nog wat stukjes steenkool te vinden. Je neemt er wat van mee naar huis en maakt er een inkt van waarmee je later – het duurt 48 uur voordat de inkt klaar is – de foto van de betreffende berg afdrukt.

Fotograaf Witho Worms (Amersfoort, 1959) deed het. In restaurant 1e klas op het centraal station van Amsterdam vertelt hij, af en toe onderbroken door de schreeuw van een kaketoe, hoe hij zes jaar door Europa reisde, sliep in zijn busje aan de voet van enkele tientallen bergen en één met hen werd.

De keuze voor het onderwerp kwam een stuk minder romantisch tot stand dan de titel wellicht suggereert. ‘Ik had een tijd lang foto’s gemaakt in Flevoland. Die bestonden allemaal uit rechthoeken: lucht, water, land. Daarnaast was ik geïnteresseerd geraakt in de 150 schilderijen die Cézanne van de Mont Sainte-Victoire had gemaakt. Dat is een lange, afgeplatte bergketen, maar hij schilderde hem van de kopse kant gezien: als driehoekige vorm. Driehoeken leken me een mooi vervolg. Bovendien was ik geïnteresseerd in de ouderwetse kooldruk. Van kool was de stap naar steenkool snel gemaakt. Een derde reden is dat steenkoolbergen cultuurlandschappen zijn, en ook dat kwam overeen met mijn interesse.’

Gedurende zes jaar reisde Witho Worms door Duitsland, België, Polen, Frankrijk en Wales op zoek naar geschikte steenkoolbergen (terrils). In Nederland zijn ze, zoals bij ons gebruikelijk, netjes weggewerkt. Het was echter niet het reizen maar het perfectioneren van de druktechniek dat de meeste tijd kostte. Elke foto wordt op handmatig geprepareerd papier gedrukt, voor elke berg wordt een uniek pigment gemaakt. ‘Bijna niemand houdt zich meer bezig met het uitoefenen van dit soort oude druktechnieken. Ik heb op verschillende plaatsen, in Duitsland en de VS, workshops gevolgd, maar het was toch vooral een kwestie van proberen. Het duurde ook even voor ik de juiste methode had gevonden om de steenkool tot pigment te verwerken. Kooldruk is een contactdrukmethode. Dat wil zeggen dat het negatief direct op het papier gaat. Egale kleurvlakken zijn erg moeilijk te drukken, elke oneffenheid zie je. Strak blauwe lucht vormde dus een uitdaging. In eerste instantie had ik liever wilde en bewolkte luchten, maar ik heb me tevreden moeten stellen met het weer zoals het was. Natuurlijk wilde ik tóch dat ze perfect werden, en, nou ja, dan duurt het weer een jaartje langer.’

Dan legt hij drie smalle, langwerpige prints op het kleine tafeltje. Het resultaat is adembenemend: onderwerp en object zijn versmolten. Als je het niet voor mogelijk houdt geboeid naar een reeks zwarte bergen te kunnen kijken, Witho Worms laat je het tegendeel ervaren. De nuances in het zwart gaan van goudbruin naar antraciet. Door ze hun oorspronkelijke kleur terug te geven restaureert Worms zijn bergen, haalt hij ze even uit hun rol als decor.

De impact van het onderwerp illustreert Worms aan de hand van een ontmoeting met Xavier Canonne, de curator die de tentoonstelling in het fotomuseum van Charleroi samenstelde. ‘Hij kwam na een uitgelopen lunch in het museum aan, hij was de afspraak vergeten. Ik liet hem mijn foto’s zien, maar pas toen ik bij de drukken van België aankwam begonnen zijn ogen te twinkelen.’ In zijn tekst beschrijft Canonne hoe een terril nostalgische gevoelens oproept bij zijn grootvader, omdat hij ze heeft zien ontstaan. Ook schrijft hij hoe diezelfde berg in zijn jeugd een soort Wilde Westen in de achtertuin betekende, een verboden gebied vol schatten uit de aarde. Waarmee is aangetoond dat die bergen deel uitmaken van onze geschiedenis, van de levens van de mensen die er omheen wonen. Ze verwijzen naar de industriële revolutie, naar de duizenden arbeiders die de steenkool hebben opgediept en bergen maakten van het afval. ‘Nu onze economie wankelt kunnen ze worden gezien als de grafheuvels van een nagenoeg failliet kapitalistisch systeem’, schrijft Worms in een verantwoording.

Het project heeft ook een fysieke dimensie. ‘Ik deed via Google Earth onderzoek naar een plek waar ik zou kunnen fotograferen zonder het omringende landschap te tonen. Met behulp van de Tom-Tom reed ik naar zo’n plek toe. Als het donker was parkeerde ik aan de voet en sliep ik achterin mijn busje. Soms was de berg de volgende ochtend weg, mist. Moest ik later terugkomen. Ook kwam het voor dat sommige bergen zo waren ingebouwd dat ik er geen fatsoenlijke foto van kon maken. Natuurlijk zijn deze bergen vaker gefotografeerd, maar altijd als onderdeel van een stedelijk landschap. Die bergen hebben een soort karakter, en ze portretteren is een eerbetoon aan al dat mensenwerk.’

Eenzelfde effect in het boek bereiken was de volgende opgaaf. Het kleurverschil illustreren zou kunnen door foto’s van de afdrukken te maken, maar daarmee zou het fysieke aspect verloren gaan. Gelukkig werd Witho Worms voorgesteld aan vormgever Hans Gremmen, die steeds opnieuw blijk geeft van een ongelofelijke inventiviteit. In het geval van Cette Montagne C’est Moi was hij ook niet bang de grenzen van het boek te verkennen. Toen ze begonnen wisten ze niet dat het mogelijk was, een boek op zwart papier drukken. Maar het kan, en het resultaat is verbluffend. De eerste laag bestaat uit witte inkt waarin het negatief is uitgespaard. Dan nog een laag wit met toevoeging van highlights die ook in de foto zitten. Vervolgens drie drukgangen in kleur: cyaan, magenta en geel. Ook nu zijn er verschillen in toon. De foto’s zijn schijnbaar lukraak op de pagina’s geplaatst waardoor ze over de randen heen lopen, maar door de Japanse bindwijze kun je ze toch helemaal zien. Als vanzelf glijd je als het ware door het boek, op ontdekkingsreis naar de verschillen, diep het zwart en de geschiedenis van de berg in. Opnieuw zijn onderwerp en object één geworden.

Deze berg dat ben ik? ‘Ik heb me met het project vereenzelvigd. Het was een lange reis, ik heb veel tijd doorgebracht in mijn auto, veel in de donkerte van de doka. Ik heb echt een enorme krachtsinspanning moeten leveren om het gedaan te krijgen. Fysiek maar vooral mentaal. Alle keuzes heb ik zelf moeten nemen, de inzet van anderen ten spijt. Alle spreekwoorden met een berg erin zijn van toepassing gebleken.’

Cette Montagne C’est Moi
Witho Worms
Met een tekst van Xavier Canonne (Nederlands, Duits, Frans, Pools en Engels)
Ontwerp: Hans Gremmen
FW: Books, 2012
ISBN: 978-94-90119-14-0
Oplage 500

Het boek is te koop in de webwinkel van FW:


TENTOONSTELLING: Tot en met 20 mei is in het Musée de la Photographie in Charleroi, België de gelijknamige tentoonstelling met de steenkooldrukken te bezoeken. www.museephoto.be
BOEKPRESENTATIE: Op 15 maart vindt de boekpresentatie plaats bij Johan Deumens Gallery. www.johandeumens.com


Eerder op PhotoQ: Jörg Colberg bespreekt Nederlandse Fotografie, met onder andere een filmpje over Cette Montagne C’est Moi.