De ware aard van het landschap

Huis Marseille toont tot 3 juni het tweeluik Second Nature van de Zuid Afrikaanse fotograaf Guy Tillim. Hij fotografeerde in Tahiti, het eiland dat sinds haar ontdekking door kapitein James Cook veelvuldig werd verbeeld, en São Paolo, ook geliefd onderwerp van dichters, zangers en fotografen. Hij zocht naar een methode om beide plekken op een vergelijkbare manier vast te leggen, zonder te refereren aan bestaande clichés, op zoek naar de ware aard van het landschap.

Guy Tillim werd in 1962 geboren in Johannesburg, Zuid Afrika. Halverwege de jaren ’80, na een studie Handel, begon hij te fotograferen omdat hij wilde zien wat er tijdens de anti-Apartheid strijd in zijn land gebeurde. En wat gebeurde er een hoop. Het gaf Tillim voldoende onderwerpen om zijn continent niet vanwege fotografische redenen te hoeven verlaten. Tot hij in 2009 een opdracht kreeg van het festival FotoGrafia in Rome, Italië. Hij ging voor het project Roma, Cittè di Mezzo op zoek naar het Rome achter de monumenten en roemruchte geschiedenissen. Hij borduurde voort op Avenue Patrice Lumumba, waarvoor hij naar verschillende steden reisde in bezit van een straat met die hoopvolle naam, verwijzend naar Congo’s eerste verkozen president. Guy Tillims foto’s symboliseren dromen over de toekomst van een land, veel meer dan dat zij over post-koloniale neo-modernistische architectuur gaan. Roma, Cittè di Mezzo markeert een overgang naar een ander soort fotografie, waarbij niet langer het onderwerp leidend is, maar de fotografie zelf. Tillim kiest er nadrukkelijk voor een veelvuldig behandeld onderwerp op een andere manier te benaderen. Maar hoe doe je dat?

‘Wat zie ik echt?’, moet door zijn hoofd zijn gegaan toen hij zijn camera neerplantte op Tahiti. ‘Wat zie ik, wanneer ik de beelden van Paul Gauguin (de Frans-Peruaanse schilder die er wereldberoemde schilderijen van lokale schoonheden vervaardigde) naar de uithoeken van mijn hersenen verban, alle regels van de landschapsschilderkunst en –fotografie vergeet?’ Weg met de schoongeveegde stranden uit de reisfolders, weg met de vergezichten zonder menselijke aanwezigheid, weg met het enkele, centrale onderwerp, de door trossen felgekleurde bloemen omzoomde vergezichten.

Je zou kunnen denken dat het landschap door die zakelijk benadering aan schoonheid verliest. En misschien doet het dat ook wel een beetje, alhoewel het vooral wennen is om naar een ander soort landschappen te kijken dan we gewoon zijn. De waarheid is dat er op de meeste plaatsen die wij bezoeken ook sporen van menselijke aanwezigheid te zien zijn. Afval, afgevallen bladeren en kokosnoten, een bootje op zee, spelende kinderen, een vale handdoek, het hoort er allemaal bij. Zoeken naar een landschap zonder die elementen is eigenlijk niet realistisch. Misschien houdt Tillim wel een stil pleidooi ter acceptatie van onze sporen in het landschap, dat ondanks die sporen nog steeds beeldschoon is: een over zee trekkend regengordijn voldoet aan alle regels van het atmosferisch perspectief en gaat terloops een relatie aan met een rol prikkeldraad van precies dezelfde melkachtige grijze tint.

Tillims foto’s zijn razend knap. Want zo simpel als het lijk om een ‘gewone’ foto te maken, zo moeilijk is het om de neiging om te esthetiseren te onderdrukken. Toch heeft hij de verleiding kunnen weerstaan. Dat betekent niet dat ieder willekeurig persoon met camera deze foto’s gemaakt zou kunnen hebben. Nee, hier is een meester aan het werk, een intellectueel, een martelaar die elke neiging tot mooimakerij heeft onderdrukt. Elk zich opdringend onderwerp dat de aandacht op had kunnen eisen heeft hij vermeden. Het oog dwaalt over zijn foto’s en blijft even lang hangen bij een rode boei als bij een rotsformatie verderop. Een groen stuk plastic in een groene boom is even exotisch als de tropische natuur zelf. Het door regen gestriemde wateroppervlak lijkt te schitteren als gepolijst zwart graniet; wie heeft ooit bedacht dat regen niet in een toeristische folder thuishoort?

Er is veel ruimte in de zalen, de foto’s zijn met voldoende tussenruimte opgehangen. De marmeren vensterbanken en plafondornamenten vormen een verrassend goede aanvulling op het werk. Ze kleuren het beeld van de foto van het landschap, evenals het zonlicht dat de houten vloeren streelt, op dezelfde wijze als de blik op het landschap wordt gekleurd door de weersomstandigheden en het zwerfvuil. Meer dan in Tahiti zijn er op de foto’s van S?o Paolo mensen in beeld. Zij lijken zich nauwelijks bewust van de aanwezigheid van de fotograaf. Hij is een al net zo gewoon gezicht als de verkeerlichten en uithangborden. Er bestaat bijna geen onderscheid meer tussen mooi en lelijk. Alle elementen samen maken het landschap; neem er een weg en de compositie (ja, toch) valt uit elkaar.

Dan de fysieke dimensie van Tillims foto’s. Zelden sta je voor een foto en voel je de wind die de naaldbomen aan het vulkanische strand beweegt langs je eigen wangen strijken, hoor de wind tussen de wolkenkrabbers suizen, ruik je de geur van het etensstalletje. De foto’s zijn haarscherp en ongelofelijk gedetailleerd. De inktjetprints zitten niet achter glas, hun diepte geeft het werk letterlijk dimensie. Het zou me niet verbazen als je door de lijst heen zo het strand of de straten van S?o Paolo op kunt stappen.

Els Barents (directeur van Huis Marseille) stelt dat Second Nature voort het eerst in de geschiedenis van de fotografie het landschap als een bij uitstek dynamisch gegeven introduceert. Dat is nogal wat, maar misschien heeft ze wel gelijk. Uit Tillims foto’s blijkt dat natuur en stad onbeheersbaar zijn, gaan waar ze willen. Dus waarom hen in vooropgezette kaders proberen te passen? Guy Tillim herdefinieert met Second Nature (Verwijst die titel misschien naar de menselijke tweede natuur om landschap alleen in zijn oervorm te willen zien? Of is het stedelijke landschap de nieuwe natuur; versie 2.0 van hoe God het ooit bedoelde?) de landschapsfotografie en doet op adembenemende wijze. Ik ben nooit in Brazilië of op een eiland in de Stille Zuidzee geweest, maar als je me er geblinddoekt heen zou brengen durf ik er wat om te verwedden dat ik het precies zo aantref als op Tillims foto’s.

Guy Tillim – Second Nature
2 maart t/m 3 juni 2012
Huis Marseille
Keizersgracht 401, Amsterdam
www.huismarseille.nl


Tot 20 mei is in het Fotomuseum Den Haag werk van een andere Zuid-Afrikaanse fotograaf: Pieter Hugo –This Must Be The Place