In de zomer van 2009 volgden journalist Arthur Huizinga en fotograaf Dirk-Jan Visser de spelers van FK Qarabag A?dam rond hun wedstrijd tegen FC Twente. Het boek ‘OFFSIDE – Football in Exile’ schets aan de hand van het verhaal van twee voetbal clubs, de status van een door oorlog verscheurde regio in de zuid Kaukasus.
‘OFFSIDE’ combineert het inlevingsvermogen en een interesse in vluchtelingenproblematiek van Visser met Huizinga’s liefde voor voetbal uit obscure gebieden. In dit boek schetsen ze het levensverhaal van zes personen, elk verhaal meer of minder gelinkt aan aan een van twee lokale voetbalclubs. Op de achtergrond speelt altijd het oorlogsverleden van de regio en de vluchtelingenproblematiek mee.
Aan de hand van een kaart van het gebied wordt enigszins duidelijk hoe de vork in de steel zit, maar behalve in een (wel erg lange) tijdlijn achterin het boek, wordt nergens uitgelegd welk conflict er nu eigenlijk aan de gang is en hoe het zover kwam. Die geschiedenis is zeer summier beschreven op de achterflap, maar iets meer context is voor de Sovjetleek wel prettig. Het goeie van dit boek is dat het die informatie niet per se nodig heeft om als zelfstandig medium/verhaal gewaardeerd te kunnen worden. Door specifieke informatie achterwege te laten wordt het verhaal van twee voetbalteams namelijk exemplarisch voor vele andere gebieden waarin twee volkeren gescheiden van elkaar leven op het zelfde grondgebied.
Om u toch een idee te geven: tussen Turkije en de Kaspische zee, ten zuiden van het huidige Rusland en Georgië, liggen Armenië en Azerbeidzjan. Tussen beide landen ingeklemd ligt het door de bewoners zelf onafhankelijk verklaarde Nagorno-Karabakh. Na de ontbinding van de Sovjet-Unie ontstond er in 1987 in het grensgebied een vrijheidsstrijd tussen de Armeniërs en de Azerbeidzjanen die door de eersten werd gewonnen, terwijl de grond aan de tweede groep behoort. Honderdduizenden vluchtelingen leven langs de grens van het bezette gebied in de hoop ooit terug te kunnen keren naar hun geboortegrond. Beide landen hadden een op hoog niveau spelend voetbalteam. Het team van Armenië was het betere, maar omdat het als thuisbasis de stad Stepanakert heeft – dat midden in het niet officieel erkende Nagorno-Karabakh ligt – mag dat team niet meer deelnemen aan UEFA en FIFA wedstrijden. Alleen schooljongens spelen er nu nog voetbal onder de vlag van FK Karabakh Stepanakert, terwijl het team FK Qaraba? A?dam de strijd – 350 km uitgeweken van de oorspronkelijke thuisbasis A?dam – voortzet.
De hoofdpersonen in het boek komen voor de helft uit het ene, voor de helft uit de andere bevolkingsgroep. De link met voetbal is niet altijd direct. Geportretteerde Yasem Guliyev heeft er zelfs helemaal niets mee, maar zijn zoontje gaat maar al te graag naar de wedstrijden kijken. Het is voor hem en vele anderen het enige vermaak dat afleidt van de barre omstandigheden: armoede, slechte huizen, gescheiden zijn van familie en vrienden. Zelfs leden uit hetzelfde team zijn onder invloed van het conflict en verkeerde aannames van elkaar vervreemd geraakt. Zo verzorgt de Armeense oud-voetballer Levonid Oganisyan nog altijd het graf van zijn Azerbeidjaanse vriend en teamgenoot Allahverdi Ba?irov. De weduwe Ba?irov, ook een persoon in het boek, weet niet wie daar verantwoordelijk voor is.
Conflict en boek zijn beide complex. Schijnbaar luchtige informatieve teksten met informatie over bijvoorbeeld paarden, tapijten en Azerbeidjaanse wijn geven veel inzicht in hoe het conflict zijn tentakels over allerlei terreinen uitstrekt en hoe nationale trots de bevolking overeind houdt maar hen ook tegenwerkt. Zoals vaker met geopolitieke conflicten is ook in dit geval het begin en het eind een brij.
In de persoonlijke verhalen – de personages zijn goed gekozen wegens opmerkelijke maar waarschijnlijk representatieve verhalen – komt zo nu en dan iets van die informatie terug. Arthur Huizinga verstaat zijn vak: hij verweeft informatie en emotie in zijn teksten op een manier die je niet snel loslaat. Dirk-Jan Visser combineert zijn gebruikelijke, op een bepaalde manier afstandelijke, zwartwit fotografie met middenformaat kleurenfoto’s van de omgeving (voor het kader) en historisch materiaal van de geïnterviewden. De beelden in zwartwit schetsen het dagelijks leven: gezichten, interieurs, een handgebaar. Alles en iedereen onherkenbaar veranderd. Beeld en tekst overlappen elkaar zelden; ze hebben elkaar nodig om het verhaal inzichtelijk te maken.
De foto’s zijn door de vormgevers als een doorlopend storyboard achter elkaar geplaatst. Zo nu en dan lopen ze van de pagina af naar de volgende, zodat je moet omslaan om het hele beeld te krijgen. Het maakt het er niet eenvoudiger op om het hele verhaal tot je te nemen, maar misschien is zoveel verdriet wel beter te behappen wanneer het gedoseerd wordt.
Waarom een boek over een vergeten conflict dat muurvast zit in een gebied dat al vaker de aandacht van fotografen en journalisten heeft getrokken? Misschien wel om de ongelofelijke veerkracht van de mens, en van deze zes mensen in het bijzonder te tonen. Om te laten zien hoe zelfs dingen waar je niet om geeft een strohalm kunnen worden om je aan vast te houden. Over hoe een spel waar bijna iedereen van houdt toch niet verbroedert. Om de lezer historisch perspectief te bieden, een luik naar een ander, minder welvarend deel van de wereld en hem te laten stilstaan bij zijn eigen welvaart, zijn bij tijd en wijle decadente hufterigheid. Maar misschien draaf ik door.
Begrijpen we er dan tenminste iets meer van? Een beetje. Maar ‘OFFSIDE – Football in Exile’ is een boek over gevolgen, niet over de oorzaak. Het neemt nadrukkelijk geen stelling, maar constateert. Visser hoopt dan ook boek en tentoonstelling in Baku en Stepanakert te kunnen presenteren en, heel misschien, een klein beetje onderling begrip te bewerkstelligen.
OFFSIDE – Football in exile
Dirk Jan Visser en Arthur Huizinga
Vormgeving: Kummer en Herrmann
OFFSIDE is drietalig: Engels, Armeens en Azeri.
Paradox / Y-doc Publishers, 2012
ISBN: 978-90-818876-0-1
Het boek is te koop in de webshop van Ydoc: www.ydocstore.org/offside