De radicale fotofilosofie van Vilém Flusser eindelijk in het Nederlands beschikbaar
‘De taak van een filosofie van de fotografie is om te reflecteren op de mogelijkheid van vrijheid in een door apparaten gedomineerde wereld’, zo schrijft Vilém Flusser aan het einde van een van de intrigerendste fototheoretische teksten die tot op heden geschreven zijn. Tegen de camera spelen is zijn advies, dat levert beelden op die niet overbodig (redundant) zijn zoals snapshots, die dagelijks met miljoenen onbewust geproduceerd worden, alsof mensen louter voorgeprogrammeerde automatische functies van hun camera’s zijn.
door Taco Hidde Bakker
Flusser betoogt dat de verschijning van de fotografie op het wereldtoneel van evenzoveel belang is voor de cultuur als eerder het ontstaan van schrift en de uitvinding van de boekdrukkunst, dat mechanische reproduktie van teksten mogelijk maakte. Dankzij schrift en tekst kon de mensheid een lineair bewustzijn ontwikkelen. Afbeeldingen staan in een tekstuele cultuur in dienst van teksten. Maar die teksten werden naarmate de wetenschap vorderde steeds ingewikkelder en voor leken onbegrijpelijk. Uiteindelijk vielen teksten zelfs uiteen in digitale codes, met de codes 1 en 0 kan tegenwoordig zowat de wereld gevat worden.
Fotografie onstond volgens Flusser op het moment dat de textolatrie (tegenovergestelde van idolatrie) hoogtij vierde. Dankzij door de wetenschap voortgebrachte apparaten die foto’s kunnen produceren kwam er ogenschijnlijk een beeldvorm in onze cultuur die de indruk wekte een directe relatie met de natuur te hebben, daarom werden (en worden) ze ook als magisch ervaren. Flusser waarschuwt echter, ons daar niet door te laten misleiden. Foto’s zijn abstracte afbeeldingen, ze zijn niet van een 2-dimensionale orde maar van een 0-dimensionale orde; uit korrels of pixels samengestelde mozaïeken. Foto’s kunnen gemaakt worden omdat er een fotografische industrie en een ingewikkeld sociaal-economisch apparaat achter schuilt. Een apparaat dat doorgaans onzichtbaar blijft.
De magie die het fotobeeld op ons uitoefent, dat zich presenteert alsof het een reflectie van de werkelijkheid is, maakt het moeilijk een werkelijk kritische houding tegenover fotografie in te nemen. De meeste fototheoretici proberen door middel van semiotische begrippen als index en icoon de relatie tussen foto en werkelijkheid te begrijpen; in veel gevallen leidt dit tot een dood spoor en onbegrijpelijke definities zoals Roland Barthes’ fameuze ‘een foto is een boodschap zonder code’.
Het is Flussers grote verdienste dat hij de betekenis van de fotografie en de technische beelden voor de huidige culturele omstandigheden zo grondig doordacht heeft en dit gedachtegoed met behulp van eenvoudige modellen in een netwerk van korte essays en lezingen verwoordde. Zijn fotofilosofie draait vooral om de begrippen beeld, apparaat, programma en informatie. Flussers taal is eigenzinnig en doorspekt met provocatieve (etymologische) woordspellen; dit maakt hem niet altijd eenvoudig te volgen, maar wie het geduld kan opbrengen zich te concentreren en Flussers tekst(en) zal blijven herlezen, kan ontdekken dat er een radicale kritiek van de huidige cultuur en een zeer rijke inbeeldingskracht schuilt in zijn werk.
Vilém Flusser (1920-1991), een tot Braziliaan genaturaliseerde Tsjechische jood, was een radicaal en oorspronkelijk filosoof en media- en communicatietheoreticus. Flusser publiceerde werken in o.a. het Portugees, Frans en Engels. Enkele van zijn belangrijkste geschriften schreef hij in zijn moedertaal Duits, waaronder Für eine Philosophie der Fotografie. De tekst ontstond in 1981 en werd in 1983 door de kleine uitgeverij European Photography op de markt gebracht. Nadien is het in circa 18 talen vertaald en heeft het al veel stof voor discussie opgeleverd. In met name de media- en communicatiestudies is Flussers werk onderwerp van studie.
Ondanks een uitstekende Engelse vertaling (Towards a Philosophy of Photography) is zijn werk in Nederland gek genoeg maar nauwelijks bekend. Docenten aan fotografieopleidingen laten studenten werkstukken schrijven over Barthes’ bij vlagen begrijpelijke De lichtende kamer; ik kan ze aanraden het werk van Flusser te behandelen in het theoretische curriculum, en op basis hiervan opdrachten te verstrekken waarmee studenten dit gedachtegoed visueel mogen ‘vertalen’. Wellicht krijgen ze dan gedaan wat Flusser beoogde maar niet kon, het losraken van tekst en in reeksen van beelden een filosofische gedachtegang uitdrukken.
Uitgeverij IJzer heeft de moedige stap ondernomen dit bijzondere werk van Flusser in het Nederlands beschikbaar te maken. Filmmaker Marc Geerards tekende voor vertaling en nawoord. In dit uitgebreide, diepzinnige en soms wat onnavolgbare nawoord, plaatst Geerards Flussers tekst in een breder cultuurhistorisch, filosofisch en mediatheoretisch kader. De vertaling blijft dichtbij de Duitse grondtekst, wat de leesbaarheid van de tekst soms wat bemoeilijkt. Het kan geen kwaad de Duitse tekst ernaast te lezen, Flussers Duits is niet zo moeilijk. Diegenen die verder willen dan Een filosofie van de fotografie kan ik aanraden het vervolg hierop te lezen: Ins Universum der Technischen Bilder. Hierin spreekt Flusser over de functies van technische beelden in de telematische maatschappij, en niet meer specifiek over foto’s alleen. Laatstgenoemd werk gaat door uitgeverij IJzer hopelijk ook nog eens uitgegeven worden.
Vilém Flusser: Een filosofie van de fotografie
Paperback 141 p., vertaald uit het Duits en van een nawoord voorzien door Marc Geerards.
Uitgeverij IJzer, 2007
ISBN 978 90 8684 011 3
e-mail: http://flusser.khm.de