Net als From here to there: Alec Soth’s America van Magnum-lid Alec Soth, is er ook van de Zuid-Afrikaan Mikhael Subotzky een overzichtstentoonstelling met een gelijknamige catalogus, getiteld Retinal Shift, verschenen. Het is verleidelijk zowel de boeken als fotografen met elkaar te vergelijken. Het zijn allebei jonge leden van het collectief Magnum, aan wie beiden al op relatief jonge leeftijd een grote overzichtstentoonstelling ten deel viel. Vaak is zo’n overzichtstentoonstelling een heikele zaak. Soms komt deze te vroeg, vaak ontbreekt een samenhang of thema en nog vaker valt de bijbehorende catalogus vies tegen.
Retinal Shift van Subotzky is een erg grote, om niet te zeggen lompe publicatie geworden. De 300 pagina’s en het formaat zorgen voor een massief boekwerk. De omvang wekt de suggestie dat dit boek meer series bevat dan Soth’s veel kleinere, maar mooier vormgegeven boek. In tegenstelling tot ‘boekenmaker’ Alec Soth publiceerde Subotzky slechts één boek getiteld Beaufort West (Chris Boot, 2008). Voor Soth vormden de eerder uitgebrachte boeken de basis voor From Here to There. Dat geldt voor Retinal Shift geenszins. Dit boek bevat voornamelijk nieuw werk.
De vormgeving van Subotzky’s boek valt helaas tegen. Zoals gezegd is het eigenlijk een te groot formaat. Het papier is keihard, zonder dat dit een specifiek doel dient. De inhoud van Subotzky’s boek is daarentegen interessant. Het gaat over Zuid-Afrika en zowel boek als tentoonstelling zijn een Zuid-Afrikaanse gelegenheid.
Subotzky zal bij de meeste lezers bekend staan om zijn ‘klassieke’ wijze van fotograferen. Opvallend genoeg kiest hij in Retinal Shift voor een afwijkende aanpak. In veel gevallen maakt hij gebruik van de verschillende invalshoeken van het medium fotografie, waarbij hij vaker niet dan wel zelf fotografeert. Dat is een trend van de laatste jaren waarin meer en meer fotografen gebruik maken van bestaande, door hen gevonden en in een nieuwe context geplaatste foto’s. Liefhebbers van Subotzky’s Beaufort West kunnen teleurgesteld raken. Anderen zullen Subotzky’s nieuwe project wellicht juist meer waarderen.
Net als Walker Evans tentoonstelling American Photographs (1938) gaat Retinal Shift over fotograferen en over kijken, en ook hier vergt het enige inspanning van de kijker. Ditmaal staan niet de Verenigde Staten maar Zuid-Afrika centraal. Wellicht is de vergelijking met meesterfotograaf Evans de grotesk, maar in de bijbehorende teksten, van Anthea Buys en Sean O’Toole, wordt duidelijk een poging gedaan het werk van Subotzky een plaats te geven in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis en de geschiedenis van de fotografie in het algemeen. De namen Barthes, Derrida, Sontag, Enwezor en Goldblatt in de notenlijst lijken te zeggen dat het hier menens is.
Retinal Shift bevat een aantal, weliswaar samenhangende, maar duidelijk afgebakende projecten. ‘Self-Portrait (with assistance if optometrist)’, ‘Who’s Who’, ‘I was looking back’, ‘Moses and Griffiths’, ‘CC TV’, ‘Don’t even think of it’ en de twee tekstbijdragen ‘Eying Others’ en ‘A Group Portrait’.
Het begint al bij de sectie ‘Who’s Who’. Subotzky scande portretten uit elf delen van Who’s Who, een Zuid-Afrikaanse catalogus waarin Zuid-Afrikanen van betekenis werden opgenomen. Hij koos vervolgens elf jaartallen 1911, 1921, 1931, 1941, 1951, 1961, 1971, 1981, 1991, 2001 en 2011 en toonde pasfoto’s als uitvergrootte portretten. In het boek is een selectie hieruit opgenomen. De foto’s worden echter zonder context getoond. Slechts het jaartal is bekend. Voor een buitenstaander zullen de foto’s weinig zeggen. Zo kon ik zelf ontdekte alleen een portret van fotograaf David Goldblatt (die overigens vaker wordt geciteerd) herkennen.
De lezer hoeft echter niets meer te weten om dit project te laten werken. Zo valt direct op dat vanaf het eerste decennium van de twintigste eeuw de mensen die het er in Zuid-Afrika werkelijk toe zouden doen blank zijn. De eerste niet-blanke in Who’s Who doet pas in 1981 zijn intrede. Langzaam groeit dit aantal. In 2011 lijkt er echter pas een balans gevonden (al valt ook hier nog niet te zeggen dat het een juiste afspiegeling van de bevolking is. Nog steeds is het aantal ‘belangrijke’ blanken verhoudingsgewijs groot).
Ook voor het project ‘CC TV’ maakte Subotzky zelf geen foto’s. Hij maakte gebruik van twaalf beveiligingscamera’s die misdrijven vastlegden. Op deze wijze maakt Subotzky ons getuige van misdrijven zoals diefstal, moord, gewapende overval, ‘smash & grab’. In de meeste gevallen eindigen deze schouwspelen met het arriveren van de politie en arrestaties waarbij de daders opmerkelijk genoeg gedwongen worden voor de camera’s te ‘poseren’. De lezer, eerst getuige, wordt nu ook een voyeur.
Vooral in de foto’s waarin Subotzky gebruik maakt van de fotografische activiteiten door anderen, of de foto’s waarin hij vanuit zijn appartement mensen bespiedt en fotografeert, gebeuren fascinerende dingen die de kijker dwingt na te denken over het kijken zelf.
Uit zijn gehele eigen oeuvre koos Subotzky tevens beelden waarin zijn rol als fotograaf, het kijken door anderen en het bekeken worden centraal staat. Daarbij laat hij ook zien hoe er direct op zijn werk wordt gereageerd. Deze selectie is enerzijds kwalitatief het indrukwekkendst, anderzijds beslaan deze foto’s het minst interessante deel van het boek. Dat komt omdat de foto’s niet vanuit dezelfde gedachte zijn gemaakt, maar achteraf bij elkaar zijn gezocht.
Het is lastig om installaties te transformeren naar een boek en de eerlijkheid gebied te zeggen dat dit Subotzky niet helemaal is gelukt. Retinal Shift is daarentegen inhoudelijk wel een zeer geslaagde kruisbestuiving van twee werelden in de fotografie elkaar die elkaar niet altijd even makkelijk bereiken. Retinal Shift zal ook niet iedereen bekoren. Pretentieus, bedacht en fotografisch gezien een armoedige keuze, of juist een dappere poging van een begenadigd fotograaf die niet in vaste patronen blijft denken en het medium op diverse wijzen gebruikt en daarmee boven veel van zijn vakgenoten uitsteekt? Wie het weet mag het zeggen
Retinal Shift
Fotografie: Mikhael Subotzky.
Tekst: Anthea Buys and Sean O’Toole.
Steidl, 2012.
300 pp, 19 x 26 cm.
ISBN: 9783869305394