Teylers in Haarlem, het oudste museum van Nederland, herbergt tot begin januari een bijzondere collectie reisfotografie. De gepresenteerde beelden zijn voornamelijk gemaakt in de eerste veertig jaar van het medium, de periode dat fotograferen ingewikkeld en duur was. Tel daar bij op dat slechts een kleine elite zich langere reizen kon veroorloven en dat de getoonde foto’s inmiddels 125 jaar of ouder zijn, dan krijg je een idee van de zeldzaamheid van deze beelden.
Reizen door bijvoorbeeld het Midden-Oosten waren in de jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw hele ondernemingen, je zou het ‘expedities’ kunnen noemen. De Nederlandse ontdekkingsreiziger en fotografe Alexandrine Tinne maakte tijdens haar tocht door de westelijke Sahara gebruik van tientallen kamelen. Op een eerdere reis in Oost-Afrika bestond haar bagage ondermeer uit een compleet porceleinen servies, zilveren bestek en een gietijzeren bed.
De vroege reisfotografen maakten gebruik van een mobiele donkere kamer, in de vorm van een huifkar of een grote tent, loodzware camera’s en een ruime hoeveelheid negatieven, die meestal groot en van glas waren. Die negatieven werden ter plekke geprepareerd met een laag collodion als bindmiddel en een zilvernitraatoplossing. De opname en het ontwikkelen moesten afgerond zijn voordat het negatief was opgedroogd. De gebruikte emulsie was nog weinig lichtgevoelig zodat ook opnamen in de felle tropenzon soms minuten in beslag namen. Wanneer de fotograaf personen in zijn beeld op wilde nemen, instrueerde hij ze geruime tijd doodstil te blijven zitten.
In de tentoonstelling Fotopioniers op werelreis kun je enige tientallen van deze vroege opnamen bekijken. De zeldzame en inmiddels vaak kostbare foto’s zijn afkomstig uit de collectie van het Amsterdamse Rijksmuseum. Daarnaast wordt er een reeks fraaie fotoalbums gepresenteerd, die al zo’n hondervijftig jaar geleden voor de bibliotheek van Teylers is aangekocht. Druktechnieken om fotografie in boeken te reproduceren ontstonden pas na 1880. Alle afbeeldingen in die vroege albums zijn dus originele foto’s, gemaakt door de ondernemende reiziger of aangekocht bij een fotograaf die zich in het verre oord had gevestigd.
Al heel vroeg kon je in je leunstoel virtueel op reis. Fotografen en uitgevers voorzagen in een behoefte door reeksen foto’s te distribueren (vaak in afleveringen) van wereldwonderen, exotische landschappen en personen. Vanaf 1851 kon je zelfs stereo-opnamen aanschaffen, die met behulp van een eenvoudige kijker een drie-dimensionale illusie verschaffen. Die stereofoto’s werden een rage. Er zijn wereldwijd ontelbare dubbele opnamen gemaakt en de afdrukken zijn in grote aantallen verspreid. Vele nieuwsgierige burgers bouwden een bibliotheekje met stereoplaatjes op.
Voor deze tentoonstelling zijn electrisch aangedreven stereokasten gebouwd waarin de bezoeker vier series met steeds 21 opnamen aantreft: drie met foto’s uit verre landen en één waarin we de (stereo-)fotograaf aan het werk zien. Het effect van deze bijzondere opnamen werkt nog steeds: in één van de foto’s zit een fotograaf op de stalen skelet van een wolkenkrabber in aanbouw, tientallen meters boven de Newyorkse Fifth Avenue. Het stereo-effect verzorgt de plaatsvervangende hoogtevrees.
Fotopioniers op wereldreis
Tot en met 4 januari in Teylers Museum
Spaarne 16 in Haarlem
Het museum verzorgt op twee zondagen verzorgt gratis een begeleidend programma. Op 16 november zijn er workshops en lezingen: Clara van Waldthausen toont enige aspecten van het restaureren van foto’s. Wim van Keulen presenteert bijzondere exemplaren uit zijn verzameling stereofoto’s en stereoscopen. Peter de Ruiter geeft een minicursus over digitale fotografie en een workshop ‘fotograferen met de mobiele telefoon’.
Op 14 december vertelt de zeer bereisde fotograaf Kadir van Lohuizen (onder voorbehoud) over de vaak weerbarstige praktijk van het fotograferen in verre landen.
Voor meer informatie: www.teylersmuseum.nl/
Zie ook het recent verschenen nummer van het magazine Kunstschrift van Openbaar Kunstbezit, dat geheel aan deze tentoonstelling is gewijd.