Frans Zwartjes (Alkmaar, 1927) maakte in de jaren zestig furore met zijn eigenzinnige en onnavolgbare artistieke zwart-wit films. Zwartjes, die filmer, musicus, vioolbouwer, tekenaar, schilder en beeldhouwer is, kwam in zijn film en fotografie tot de meest intense vorm. Tot nu toe stond Frans Zwartjes bekend als filmmaker en niet als fotograaf. Daar komt nu verandering in, aldus een persbericht van het Gemeentemuseum Den Haag.
Het bericht vervolgt:
Een unieke kans maakte het mogelijk om via galerie Van Zoetendaal in Amsterdam ca. 400 foto’s uit de periode 1968 – 1975, zijn eerste film én found storage, met onuitgevoerd ruw materiaal, te verwerven. In 1991 won Zwartjes de eerste Ouborg Prijs, voor zijn filmoeuvre. Sindsdien heeft het Gemeentemuseum zijn kans afgewacht om deze belangrijke kunstenaar een goede plek in de collectie te geven. In 2013 zal in GEM, museum voor actuele kunst, een tentoonstelling aan Frans Zwartjes worden gewijd.
Zwartjes is één van die kunstenaars die, na de verwoestingen van de oorlog, zijn eigen werkelijkheid wilde of beter, móest creëren. Als fotograaf behoort Zwartjes met onder anderen Gerard Fieret en Ed van der Elsken tot diegenen die de fotografie lieten toetreden tot het domein van de beeldende kunsten. Daarvoor, in de jaren vijftig, werd er vooral aan reportagefotografie gedaan. De fotografie kreeg voor het eerst de signatuur van de maker en werd autonoom. Bovendien maakte Zwartjes de weg vrij voor de generatie na hem, voor fotografen als Arno Nollen en Paul Kooiker, die door middel van fotografie het diepste van de mens lijken te willen blootleggen in hun werk en daarbij de vrouw veelvuldig als onderwerp nemen.
In 1968 was Zwartjes een van de eerste Nederlandse kunstenaars die film gebruikte in zijn werk. Het begon als opname van zijn performances, maar al gauw werd het een onafhankelijk medium. Zwartjes deed alles zelf: camera, geluid, edit, zelfs het ontwikkelen van de film. Hij monteerde in de camera, waardoor de volgorde van filmen ook de volgorde van de film bepaalde. Zijn actrices, onder anderen Willeke van Ammelrooy, Moniek Toebosch en zijn echtgenote Trix Zwartjes, lijken gevangen in een web van seksueel geladen machtsspelletjes, waarin hysterie, psychose en wreedheid regelmatig terugkomen als thema, zonder dat het expliciet wordt gemaakt. Zowel in zijn films als in zijn fotografie keert het vrouwelijk naakt met regelmaat terug, in de natuur of in de (slaap)kamer. Veel van de interacties tussen man en vrouw zijn broeierig en bedwelmend en verraden angst of radeloosheid.
Frans Zwartjes gaat de voor de hand liggende filmwetten zoals een opeenvolging van gebeurtenissen of het verhalende uit de weg. Als er een deur gefilmd wordt verwacht je dat er iemand doorheen komt. Of als je een auto ziet stoppen stapt er iemand uit. Of als er een man en een vrouw in een kamer staan ontstaat er vanzelf een (seksuele) spanning. Zwartjes gaat dat verhalende uit de weg, terwijl elke scene wel de mogelijkheid verraadt om een verhaal te worden. De herkenbaarheid verdwijnt, maar de werkelijkheid blijft. De vorm is dan allesbepalend geworden en dat geeft een vervreemdend effect. Zwartjes is gegrepen door de impact van de taal in de stukken van Samuel Beckett (1906-1989), dat intense effect van taal probeert Zwartjes te bereiken met beelden. In de jaren zestig was zijn werk taboedoorbrekend, en werd hij lang niet altijd begrepen. Zwartjes ergerde zich aan het feit dat hij zo vaak moest uitleggen waar zijn werk nu precies over ging, dat blijkbaar niet volstaan kon worden met de vorm alleen.
Op 6 december wordt in EYE Filminstituut in Amsterdam de nieuwe publicatie Franz Zwartjes – The Holy Family gepresenteerd. Deze publicatie is een uitgave van Van Zoetendaal Publishers in samenwerking met het Gemeentemuseum Den Haag.
Eye: The Holy Family: Frans Zwartjes Special