Eind november, de eerste sneeuw moest nog vallen, werd in het overvolle Amsterdamse boekwinkeltje Archtectura et Natura Brasilia – Chandigarh. Living With Modernity, het nieuwste boek van fotograaf Iwan Baan, gepresenteerd. Schrijver Cees Nooteboom las er het verhaal voor dat hij voor het prille boek schreef. Zowel Nooteboom als Iwan Baan zijn notoire reizigers. Het is misschien daarom dat Baan – onterecht – in Nederland niet zo’n grote bekendheid geniet: hij slijt zijn dagen voor het overgrote deel elders op de aardkloot.
In eerste instantie wilde Baan een bescheiden boekje maken over Brasilia, maar de uitgever wilde niet mee in de hype rond het vijftigjarig bestaan van de Braziliaanse hoofdstad. Daarom besloot hij -de kwaliteit van de foto’s in acht nemend – het onderwerp breder te trekken en een boek te wijden aan de modernistische en ideologische architectuur uit het midden van de vorige eeuw.
Pas sinds 2005 legt Iwan Baan zich toe op architectuur. Hij benaderde Rem Koolhaas met het idee om diens nieuwste project in Beijing vast te leggen. Van het één kwam het ander en nu werkt hij voor de grootste namen ter wereld. Niet voor niets: zijn fotografie gaat verder dan het kieken van een gebouw. De omgeving speelt een belangrijke rol, soms moet je zelf behoorlijk goed zoeken om het gebouw dat geportretteerd is, te ontdekken. Bij Baan gaat het om hoe het gebouw beleefd wordt in de context waarin het staat – als die twee samenkomen is een ontwerp pas echt geslaagd. Dat bleek een uitstekend uitgangspunt voor Brasilia – Chandighar. Beide steden, de één in Brazilië, de ander in India, werden in het midden van de 20e eeuw opgetrokken te midden van het niets, vanuit de gedachte om een neutrale plaats te ontwikkelen die kon dienen als financiële hoofdstad en waar alle functies zijn ondergebracht in verschillende wijken. De afstanden zijn echter zo groot en de planning zo dwingend, dat veel mensen de steden in het weekend ontvluchten.
Baan wist dit feilloos bloot te leggen: hij slaagde erin langs de pracht van het ontwerp te kijken – die het fotograferen overigens meer dan waard is – en die plekken vast te leggen waar het leven zich wel afspeelt: in auto’s, onder zelf gefabriceerde afdakjes, op het busstation. Hij toont gevels doorbroken met talloze airconditioners, betonnen structuren behangen met affiches, bij elkaar geraapt meubilair dat samen een notarieel adviesbureau op een stoep van een veel te warme hal vormt. Ook de natuur heeft met het verstrijken van de tijd haar plaats weer terug geëist. Mensen lijken voortdurend onderweg, zich niet bewust van het feit dat ze zich bewegen door een kunstwerk. De bibliotheek wordt inderdaad gebruikt voor boeken, maar lang niet zo ordelijk als de bedenker het bedoeld had. Het lijkt er meer op dat het gebouw zelf stapels boeken heeft uitgebraakt, omdat dat nu eenmaal zijn functie was, en dat niemand er vervolgens iets mee gedaan heeft. Wat opvalt is dat er op veel foto’s nadrukkelijk in de camera wordt gekeken, alsof er niet begrepen wordt waarom Baan daar staat met zijn camera. ‘Hier valt niets te zien,’ lijken die blikken te zeggen.
In de film Playtime van Jacques Tati (niet verwonderlijk uit 1967) zien we hoe de ontwerper het gebruik van zijn ideale stad bedoeld zou kunnen hebben, maar ook daarin zien we hoofdpersonage meneer Hulot worstelen met de eenvormige logica van de stad waarin hij blijkbaar thuis is, maar kijkt door de ogen van een buitenaardse bezoeker.
Brasilia vormt het bewijs dat hoe goed je ontwerp en hoe nobel de gedacht ook is, je een woonomgeving niet kunt dwingen. Ook in Nederland gaat dat op, getuige de Noordoostpolder en niet nader te benoemen Vinex-wijken. Misschien dat, als Iwan Baan zich daar op toelegt, men dat ook hier zal gaan inzien.
Iwan Baan – Brasilia – Chandigarh. Living With Modernity
Met essays van Cees Nooteboom en Martino Stierli
Lars Müller Publishers, 2010
ISBN 978-3-03778-228-6