Het werk van de Amerikaanse Zuid-Afrikaanse fotograaf Roger Ballen is niet wat je zegt vrolijk. Raak is het wel. ‘Mijn fotografie is fundamenteel existentieel.’
Roger Franklin Ballen (61) is zwart-witfotograaf: ‘Zwart-witfotografie is een minimalistische kunstvorm die in tegenstelling tot kleurenfotografie niet pretendeert exact weer te geven wat het menselijk oog ziet. Zwart-witfotografie vormt in essentie een abstracte manier om de realiteit te interpreteren en daarmee te transformeren’, zegt hij op zijn site.
Ballen groeide op in New York, waar zijn moeder het kantoor van Magnum Photos leidde, reisde vijf jaar de wereld over (hij bezocht onder andere Papoea-Nieuw-Guinea) en settelde zich in Zuid-Afrika als geoloog – zijn oorspronkelijke professie.
Ballen raakte gefascineerd door de ironie van het apartheidssysteem, dat de blanke Zuid-Afrikanen weliswaar politieke privileges verleende, maar niet kon voorkomen dat een groot aantal van hen een leven leidde dat verre van rooskleurig was.
Ballen fotografeert deze mensen in hun eigen leefomgeving – tot op de dag van vandaag. Met dat verschil dat hij eerst documentair fotografeerde en zijn oeuvre gaandeweg geëvolueerd is tot fictie, tot beeldende kunst. Zonder dat duidelijk te zien is wat echt en niet meer echt is.
De rode draad: teloorgang. De vraag: wat laat hij echt zien? Vanuit Johannesburg geeft hij antwoord.
Waarom maakt u wat u maakt?
‘Dat weet ik niet zeker. De intentie ervan is om mezelf beter te begrijpen. Ik fotografeer niet om te voldoen aan de verwachting van anderen. Ik vind het onmogelijk om te bedenken hoe iemand reageert op mijn foto’s. Die fantasie is willekeurig.’
Wanneer krijgt u kippenvel van uw eigen werk?
‘Wanneer ik het niet begrijp.’
Maakt u werk ooit in opdracht?
‘Dat heb ik nooit serieus overwogen. Aan het begin van mijn carrière heb ik besloten dat mijn fotografie fundamenteel existentieel is. Sporadisch heb ik iets commercieels gedaan, waarbij de opdracht naadloos aansloot op mijn visuele beeldtaal.’
Waarom is uw werk zo ‘donker’?
‘Uitgaande van de Jungiaanse psychologie vormt de schaduw van de psyche juist datgene waar je mee in het reine moet komen. De meeste mensen refereren hierbij aan “the dark side”. Ik zal niet ontkennen dat dat eng is, maar voor mij is het altijd een bron van licht en energie geweest. Ik verkondig regelmatig dat licht bestaat bij de gratie van donker. Als je dat niet kent, zie je het licht niet goed. Het is een paradox.’
Ondanks dat u zich geen voorstelling kunt maken van het effect bij de kijker, wat hoopt u met uw werk teweeg te brengen?
‘Ik geloof dat het voornaamste probleem van de mens schuilt in de hardnekkige neiging om de confrontatie uit de weg te gaan met wat men [emotioneel] heeft onderdrukt. Dat manifesteert zich in ontkenning, agressie en ander destructief gedrag. Zolang mensen geen verantwoordelijkheid nemen voor hun daden en hun ware angsten niet onder ogen zien, zullen ze niet vooruit komen. Ik hoop dat mijn fotografie mensen helpt hun innerlijk te begrijpen. Ja, ik confronteer ze.’
En gelooft u dat de kans daarop groter is via kunst dan sociaal-documentaire fotografie?
‘Los van het feit dat de lijn tussen de twee flinterdun is, geloof ik dat kunst eerder doordringt tot het onderbewuste van mensen; ik heb wel eens de hoop uitgesproken dat mijn werk zich als een virus bij mensen binnendringt en zich daar verspreidt, voordat diegene in staat is zich te uiten.
‘Het probleem van documentaire fotografie is dat het publiek inmiddels visueel zo gehard is. Met als resultaat dat weinig nog indruk maakt. Hetzelfde geldt overigens voor de meeste moderne kunstfotografie. Het ontbreekt aan psychische impact.’
Tot en met 28 augustus 2011 is de tentoonstelling Skadukant met te zien, met 130 foto’s en een installatie van Roger Ballen, in Museum Het Domein in Sittard
Roger Ballen wordt in Nederland vertegenwoordigd door Galerie Alex Daniëls – Reflex Amsterdam www.reflexamsterdam.com