Jan Rosseel (1979) studeerde in 2013 nog maar net af aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunst in Den Haag als documentaire fotograaf of hij werd al bejubeld in fotografiemagazines en kranten. Hij won bij de Photoacademy Award een publicatie in het Volkskrant Magazine en mocht hij als gast verschijnen in het tv-programma Fotostudio De Jong.
Dit alles naar aanleiding van zijn – deels – persoonlijke project Belgische Herfst, waarin hij als een rechercheur te werk ging om onderzoek te doen naar de bende van Nijvel, de met veel raadselen omringde groep overvallers die begin jaren tachtig een reeks extreem gewelddadige overvallen pleegde in België en naar wie het onderzoek nog steeds voortduurt . Zijn vader was een van hun slachtoffers. De publicatie Belgische Herfst die hij in samenwerking met ontwerper Teun van der Heijden maakte, werd een gelaagd document. Wat beweegt hem?
Jan Rosseel komt over als een bedachtzame man met een sterke drang duiding te geven aan de wereld om hem heen. Vanuit zijn toenmalige studie Chinese taal kwam hij in aanraking met documentaire fotografie, met een project over migratie. Hoewel hij sindsdien gegrepen is door het medium fotografie, kijkt hij vaak ook verder. Hij gaat als wetenschapper te werk bij elk project en dat is zichtbaar in zijn werk. Zo heeft hij eerst maandenlang politierapporten, krantenartikelen en ander relevante documenten bestudeerd. Ondanks diepgaand politieonderzoek – het document telt zo’n anderhalf miljoen bladzijdes – vol getuigenverklaringen, bewijsstukken en analyses is er weinig achterhaald van de Bende van Nijvel. In 2015 verjaart de zaak en gaan de daders vrijuit. Eind mei dit jaar is er voor het eerst een verdachte aangehouden, wat tot een doorbraak in de zaak zou kunnen leiden.
Voor Rosseel is het belangrijkste aan het project licht te werpen op de staat van de justitie in België, maar dat zijn vader een van de slachtoffers was van deze bende speelt mee als katalysator en motivator. Naast een onderzoeksgerichte manier van werken – waarvoor hij onder andere bijna elk voorwerp uit het politierapport als een soort bewijsmateriaal fotografeerde – had Rosseel grote persoonlijke ruimte om het project binnen zijn eigen persoonlijke stijl vorm te geven. Het esthetische aspect van Belgische Herfst is namelijk minstens zo belangrijk. Statische fotografie van bewijsstukken, soms vanuit eigen interpretatie, gecombineerd met verdiepende teksten geven een algeheel grimmige sfeer.
Met Belgische Herfst laat je niet alleen iets heel persoonlijks zien, de details en gelaagdheid in je werk lijken verder te gaan dan fotografie, alsof het een compleet uitgewerkt onderzoek betreft met veel aanknopingspunten uit andere vakgebieden. Is dat een bewuste overweging geweest?
‘Ja, ik vind fotografie namelijk te beperkt als werkveld. Daarom zoek ik altijd verbreding in mijn werk. Voor Belgische Herfst heb ik daarom in een vroeg stadium contact gezocht met een van de rechercheurs en met een onderzoeksjournalist. Ik haal veel inspiratie, verdieping en nieuwe ideeën uit gesprekken die ik heb met mensen uit andere vakgebieden zoals wetenschap, politiek, literatuur, film of de lokale bakker.’
‘Ik heb bijvoorbeeld laatst met een bioloog gesproken over vergankelijkheid en een aantal experimenten uitgevoerd. In mijn fotografie is dat vaak een thema, maar ik wilde ook weten hoe afbraak in de natuur in zijn werk gaat. Zo is de functie van enzymen die het proces van afbraak leiden heel interessant en wellicht ook bruikbaar voor een project. Ook heb ik met een neuroloog gesproken over het concept van herinneringen.’
‘Soms trek je hierdoor een doos van Pandora open omdat er een stortvloed aan informatie op je afkomt waar je vaak nog nooit over hebt nagedacht. Ik geloof wel dat zo’n samenwerking geen gimmick moet worden. Het betrekken van een ander vakgebied bij een project moet wel een duidelijke functie en meerwaarde hebben. Voor de tentoonstelling bij Foam werk ik samen met een jongen die Art Science heeft gestudeerd. Het is fijn om samen te werken met mensen buiten de fotografie om tot nieuw inzicht te komen en vooral om te experimenteren.’
Ik las inderdaad dat je gefascineerd bent door herinneringen en hoe die verhalen kunnen veranderen met de tijd.
‘Verhalen veranderen door tijd en ruimte en zijn onderhevig aan bewuste en onbewuste wijzigingen. Hierdoor vormen ze soms een weinig betrouwbare bron. De mens is nu eenmaal erg gevoelig en beïnvloedbaar en er kunnen zelfs nieuwe of vervormde herinneringen worden ingeplant. Vanuit de jeugd herinner je dingen heel anders op je zesde dan op je vijftiende. Dat komt omdat je nu eenmaal steeds meer levenservaring en kennis opdoet en daarom een andere perceptie hebt. Ook de ontwikkeling van de hersenen speelt hierin een rol.’
‘Getuigenverklaringen kunnen ook in tijd veranderen. Zo was er een getuige in de Nijvel-zaak die heilig verklaarde dat hij de dag van de overval bij zijn opa en oma pannenkoeken had gegeten. Toen ik met hem naar het plaats-delict ging, kwamen we een buurman tegen die zeker wist dat hij die dag bij hun thuis had gegeten en niet bij de grootouders. Dan zie je zo iemand echt vechten met zijn eigen overtuigingen. Het is als een zaadje van twijfel dat langzaam groeit.’
Zie jij de foto’s die je voor Belgische Herfst hebt gemaakt als een soort bewijsstukken van de ‘herinneringen’ vanuit het onderzoek?
‘Alle informatie heb ik uit politierapporten, getuigenverklaringen en onderzoek op locatie. Die research heb ik naar eigen intuïtie en interpretatie fotografisch toegepast. Er zijn getuigenverklaringen die beweren dat de daders of een van de daders een masker van een oude man droeg, vermoedelijk een masker van Francois Miterrand. Het masker dat ik heb gebruikt is niet gebruikt voor de eigenlijke overval. Ik ben op zoek gegaan naar een masker van hetzelfde type.
Hoewel realiteit in de fotografie een illusie is, zou je het fotograferen van bewijsstukken door een forensisch team of de politie wel objectief kunnen noemen. Het gaat om een gestandaardiseerde vorm van fotografie, die aan bepaalde regels voldoet om te worden geaccepteerd als bewijsmateriaal.’
Wat is de rol van verbeelding in jouw fotografie? Is hetgeen dat je niet laat zien in een beeld ook belangrijk?
‘Elke foto is een subjectieve benadering. Het gaat altijd om iets dat wordt getoond, maar vooral ook om welke informatie er wordt weggelaten. De essentie van een verhaal zit hem eerder in hetgeen je weglaat. Hoe explicieter het beeld is, hoe minder er wordt gekeken naar de kern van wat deze situatie heeft veroorzaakt. Weglaten is namelijk ook iets laten zien, iets abstraheren speelt in op de verbeelding en laat mensen nadenken. Repetitie van scenes van geweld in films of fotografie wordt een norm, waardoor je het publiek niet kan verbazen en op een bepaalde manier gedesensibiliseerd.’
‘Neem de film Irrevisible van Gaspar Noé uit 2002. Daarin wordt gespeeld met een bepaalde suspence. Daar zit die kracht in het feit dat op het moment dat een vrouw verkracht wordt de camera wegdraait en dat vooral het geluid en de verbeelding van de kijker de gruwelijkheid van de scène bepaald. Dit werkt ook zo in de literatuur. Het beeld dat de schrijver schetst zal voor iedereen anders zijn, afhankelijk ook van je culturele baggage. De verbeelding kan vele malen gruwelijker zijn.’
Dus impliciete gebaren kunnen misschien wel meer vertellen?
‘Ja, neem de foto’s die van de spanningen in Kiev werden genomen. We zien prachtige foto’s door fotojournalisten die brandende pleinen, woedende menigtes en daden van geweld tonen. Maar die zeggen weinig over de machtsverhoudingen. Het zijn de beelden die een bepaald verwachtingspatroon invullen, beelden die welliswaar de situatie illustreren maar verder weinig context of diepgang bieden.’
‘Ik wil zeker niet badinerend doen over de fotografen die deze beelden maken, want er zijn zeker heel mooie series gemaakt. Die beelden zijn ook een deel van onze beeldcultuur. Maar het is ook wel goed om te zien dat een aantal fotografen een andere aanpak heeft gekozen. Wellicht omdat deze in eerste instantie niet werden gestuurd door een opdrachtgever. Een mooi voorbeeld daarvan is Donald Weber.’
Rosseel noemt het project van Donald Weber waar hij alleen de molotov-cocktails van pro-EU demonstranten op stilistische wijze heeft gefotografeerd. Als kunstobjecten. Bij kijken naar een beeld wordt er impliciet een aanzet gegeven tot nadenken over de herkomst van deze wapens.
‘Zo simpel dat het echt puur om de essentie gaat en de machtsverhoudingen tussen volk en staat op abstracte manier weergeeft.’
Pas je dat zelf ook toe? En zo ja, hoe dan?
‘Ja. In mijn werk wil ik de herkenbare elementen niet vastpinnen, maar juist de grenzen opzoeken van abstractie. In Belgische Herfst heb ik een plant gefotografeerd die verwijst naar het bos waar de daders zijn geweest. De onschuld van zo’n plek verdwijnt door de interpretatie van de kijker. In eerste instantie heeft deze plant geen relatie tot de daders of de slachtoffers maar fungeert hij als metafoor voor de stille getuigen.’
‘Daarnaast vind ik het ook interessant om binnen de context van het verhaal feit en fictie of interpretatie door elkaar te gebruiken. Uiteindelijk gaat het er om dat je een verhaal wilt vertellen. De mate van abstractie geeft vaker meer stof tot nadenken, of frustratie bij de kijker in sommige gevallen. Ach, misschien maak ik wel ooit een project over niets meer dan kleur. Vlakken met kleur. Dan zal ik zoveel mogelijk informatie weglaten om te onderzoeken waar die grenzen liggen van essentie en abstractie.’
Jan Rosseel werkt aan een nieuwe uitgave van het boek Belgische Herfst in een hogere oplage en met nieuw materiaal. De eerste editie van het boek, een gelimiteerde oplage van 28, was binnen twee dagen uitverkocht. Daarnaast werkt hij aan een opdracht voor Fotodok en Breda Photo, is hij genomineerd voor de Dutch Doc Award (uitslag dinsdag 10 juni) en wordt Belgische Herfst vanaf 27 juni in Foam 3h geexposeerd in de vorm van een installatie.