Het lijkt nog zo kort geleden: jonge Duitsers die hoog boven het toegestroomde publiek, in het licht van de televisiecamera’s, met een voorhamer de zo gehate Berlijnse muur trachtten te slechten. Aan de andere kant staan termen als ‘het ijzeren gordijn’, ‘Sovjet-Communisme’ en ‘de koude oorlog’ op de nominatie om vergeten te worden. En dat dreigde ook te gebeuren met de fotografie uit het ‘Oostblok’.
De organisatie van Noorderlicht heeft dat willen voorkomen en wijdt deze aflevering van het festival aan fotografie uit de Communistische periode van Oost-Europa (1945-1989). In het Fries Museum in Leeuwarden zijn twee presentaties te zien: 37 series afdrukken in Behind Walls en 35 beeldreeksen in een geprojecteerde show met de titel Beyond Walls.
De hoofdtentoonstelling Behind Walls toont de veelvormigheid van de fotografie in de voormalige Oostbloklanden. Je kunt het werk grofweg indelen in ‘officiële’ en ‘illegale’ fotografie, maar binnen die tweedeling liggen talloze nuances. Zoals al blijkt bij het begin van de expositie in de serie van de Tsjechoslowaak Juraj Kammer. Hij was in dienst van de locale overheid en in de catalogus wordt benadrukt dat hij heel goed wist dat hij deel uitmaakte van het propaganda-apparaat. Maar bekijk zijn foto’s en je zal op zijn minst moeten glimlachen. Kammer had een feilloos gevoel voor de apathie en de lulligheid die de sfeer van de Communistische ‘fotomomenten’ bepaalden. Het kan niet anders of hij moet de klassieke beginnersfout in bovenstaande foto bewust hebben toegepast.
Het icoon van de tentoonstelling is een foto van de Hongaar Jósef Tóth. Hij maakte gelikte reclamefoto’s van producten die in het beste geval beschikbaar waren voor de exportmarkt: een wat cryptische vorm van propaganda. Nikola Vucemilovic is gewoon een zeer begaafde modernistische fotograaf, die in voormalig Joegoslavië geen hinder ondervond van de censuur en buitengewoon fraaie maritieme beelden kon maken en presenteren. De ‘Praagse Lente’ en de ‘Summer of Love’ in 1968 kenmerken zich door een opleving van vrijzinnige fotografie. Het tijdelijke liberalisme in Tsjecho-Slowakije en de DDR leidt tot een beeldtaal die aansluit bij die van jonge westerse fotografen uit het hippietijdperk. Eén van de twee Polen, die – illegaal – het dagelijks leven in de staalstad Nowa Huta vastlegden, Henryk Makarewicz en Wiktor Pental, maakte een beeld dat de overheid vast beviel. De foto van arbeiders met sjerpen met daarop in heel grote cijfers het percentage dat zij boven de norm produceerden, wordt echter in de context van hun serie tamelijk ironisch.
De presentatie van deze belangwekkende series wordt naar mijn smaak verstoord door een fenomeen dat je ‘vormdwang’ zou kunnen noemen. Moesten de bezoekers van de vorige Noorderlicht-editie, Act of Faith in Groningen, de halve Aa-kerk doorkruisen om het bijschrift van een foto te lezen, iets dergelijks overkomt het publiek van Behind Walls ook. De series zijn als stenen van een muur aan de wanden van de tentoonstellingszalen aangebracht. De bijbehorende teksten hangen gezamenlijk aan het begin van zo’n reeks fotoseries. Alleen wanneer de bezoeker over een fotografisch geheugen beschikt kan hij zonder steeds terug te lopen de verschillende reeksen duiden. Tussen de foto’s bevindt zich steeds een ‘voeg’ van enkele centimeters, waardoor het lastig is een enkel beeld op haar merites te beoordelen. Tijdens de projectie Beyond Walls wordt het geduld van het publiek opnieuw op de proef gesteld. Acht beamers projecteren in drie kwartier 35 fotoseries over de ontwikkelingen in Oost-Europa na 1989. Dat is al tamelijk veel wat mij betreft, maar de samenstellers hebben gemeend tussen elke serie nog een toevallige reeks beelden uit de gehele selectie te moeten vertonen. Nadat je zo’n willekeurig beeld (buiten z’n context!) voor de vierde keer voorbij hebt zien komen, raak je onwillekeurig geïrriteerd, wat de appreciatie voor het getoonde werk niet ten goede komt.
Dat deze tentoonstelling toch de moeite van een bezoek allerszins waard is, ligt in het feit dat het Noorderlicht opnieuw is gelukt een schat aan beelden te verzamelen en in een uitdagende samenhang te presenteren, die zomaar ongezien had kunnen blijven.
Behind Walls
Oost-Europa voor 1989
Internationale Fotomanifestatie Noorderlicht
Fries Museum, Turfmarkt 11, Leeuwarden
De twee besproken exposities zijn naast diverse satelliettentoonstellingen nog tot en met 26 oktober te bezoeken.
Voor meer informatie zie: www.noorderlicht.com