Ondanks door de VN uit te zijn geroepen tot veilige enclave werd de Bosnische stad Screbrenica in juli 1995 onder de voet gelopen door de troepen van Ratko Mladic. De val van de enclave die door de Nederlandse Dutchbat beschermd diende te worden, leidde tot een massamoord op moslimmannen en jongens. ‘Can survivors and relatives hold UN peace keepers responsible in civil proceedings’, vraagt Jan Pronk, minister van ontwikkelingssamenwerking ten tijde van de oorlog, zich af in het voorwoord van Claudia Heinermanns Enduring Screbrenica.
Heinermann verkende het gebied van de voormalige enclave en interviewde verschillende bewoners, veelal nabestaanden van de omgekomenen
In Enduring Screbrenica staan de voortdurende worstelingen van slachtoffers alsmede de ervaringen van Nederlandse militairen centraal. Het boek dat weinig tekst bevat wordt begeleid door een gedetailleerd uitvouwbare landkaart van de enclave. Aan de achterzijde van de kaart worden het drama van Screbrenica en de nasleep ervan uitgebreid geduid. In een artist statement stelt Heinermann: ‘ When I discovered the dirt under my shoes, Screbrenica hit home. Most of the time war, violence and murder are worlds away, but now that it had followed me home, the story of Enduring Screbrenica had “found” me – I was rivited by how people carried on after such unspeakable horror. This is their story.’
Naast de inleiding bevat Enduring Screbrenica slechts enkele tekstfragmenten bestaande uit interviews met de nabestaanden van het drama. Deze vormen een aangrijpend relaas van de gebeurtenissen in de enclave en de haast onmogelijke verwerking van het drama. Enduring Screbrenica laat zien dat het (zwart)boek van de enclave nog steeds niet kan worden gesloten. Heinermann gebruikt verschillende stijlmiddelen in de vormgeving en haar fotografie om dit te benadrukken. In een sequentie van zwaar gedrukte beelden ontrolt het verhaal zich als een filmrol waarin foto’s ruw worden doorbroken doordat ze over de afsnede doorlopen en continueren op de volgende pagina. Zo nu en dan worden de foto’s doorbroken door een witte strook, al dan niet voorzien van tekst. Door deze dwingende, doch effectieve vormgeving ontstaat een natuurlijk voortschrijdend verhaal dat een duidelijk begin, noch een afgebakend slot kent.
Heinermanns foto’s zijn gegroepeerd volgens verschillende thema’s. Met name de forensische foto’s roepen herinneringen op aan Gilles Peress’ Farewell to Bosnia, The Graves en het huiveringwekkende A Village Destroyed May 14, 1999. Door de opgegraven lichaamsdelen en bezittingen van de overledenen te fotograferen, wordt de identiteit van de overledenen meer en meer bekend. Net als Peress verzet Heinermann zich tegen de oorverdovende stilte rondom het drama zoals die ook door de nabestaanden wordt ervaren. Heinermann lijkt zich niet neer te willen berusten bij een door anderen opgelegde stilte rondom de dramatische gebeurtenissen.
Het dramatisch hoogtepunt van het boek wordt bereikt in enkele beelden van de herbegrafenis van talloze doden en het bezoek van de nabestaanden aan een fototentoonstelling met forensisch fotomateriaal gehouden. Ditmaal zijn geen buitenstaanders die vol ontzetting kijken naar de pijn van anderen kijken, maar juist de nabestaanden die staren naar hun eigen pijn.
Zelfs al zou het hoofdstuk Srebrenica mentaal kunnen worden gesloten, dan is dat fysiek, zo toont Heinermann, niet eens mogelijk. Nog steeds is de grond bezaaid met anti-personeelsmijnen die landbouw schier onmogelijk maken. Verder bestaat er nog steeds een groep vluchtelingen die hun leven onder erbarmelijke omstandigheden vluchtelingenkampen doorbrengen. Zelfs na zoveel jaren kunnen zij niet keren naar de huizen waarin zij voor de oorlog leefden.
Een spread uit het boek toont een bijeenkomst van vrouwenorganisatie ‘Snaga Zene’ (Woman Power). In een rehabilitatieprogramma worden weduwen middels een spel geacht een kaart te trekken die hun gevoel het treffendst weergeeft. Heinermann legt het accent op een kaart die een pastiche is van Dorothea Lange’s ‘Migrant Mother’. De vermeende ‘krachtige’ blik van de ‘migrant mother’ is bij Heinermanns subjecten ver te zoeken. Of zoals Mejra Dogaz vertelt: ‘I lost my husband and three children. It is dreadful to have to carry on living. The most difficult thing for me is that the murderers are still alive, have jobs and are left in peace. I see them walking free on the streets and it is unbearable.’ Voor een volledige rehabilitatie zal nog een lange weg te gaan zijn.
Enduring Screbrenica
Photographs by Claudia Heinermann
Text by Jan Pronk
self published, 2012
160 pp, 17 x 17 cm
ISBN 9789081408905