Fotograaf Jonas Bendiksen reisde jaren door moeilijk toegankelijke gebieden van de voormalige Sovjet-Unie. De vaak barre omstandigheden wist hij fraai in beeld te brengen. Satellieten in het Joods Historisch Museum is zijn eerste museale tentoonstelling. Bij de opening werd ook het gelijknamige boek gepresenteerd.
Het begrip ‘satellieten’ heeft in boek en tentoonstelling een dubbele betekenis. De door Bendiksen bezochte staatjes gelden of golden als satellieten van de regering in Moskou, daarnaast zijn er de beelden van rakettenjagers. De beeldkeuze is gemaakt door Bendiksen in samenwerking met Magnum Photos.
Jonas Bendiksen (Noorwegen 1977) woonde gedurende langere perioden in de oude Sovjet-gebieden. Zijn interesse gaat met name uit naar semi-autonome dwergstaatjes, die zich – meestal na een geweldadig conflict – onafhankelijk verklaarden. Hij werd vorige maand officieel lid van het fotografencollectief Magnum en werd al onderscheiden met awards van World Press Photo, The International Center of Photography (ICP) in New York en de Pictures of the Year International (POYi) Competitie. Zijn foto’s verschijnen onder andere in National Geographic, GEO, Newsweek en The Sunday Times Magazine.
Transdnjestrië, dat zich in 1992 afscheidde van Moldavië, is door geen enkel land erkend als onafhankelijke staat. Maar de Russische communisten die er de lakens uitdelen hebben twee grote troeven in handen: ze hebben de controle over een groot deel van de winstgevende zware (staal-)industrie – die dus eigenlijk Moldavië toebehoord – en ze beheren en verhandelen de bijna 100.000 ton wapens en munitie die de russische troepen in het gebied achterlieten. Bendiksen maakte fraaie foto’s in staalfabrieken, op de besneeuwde, steenkoude straten en van een trotse minister van defensie met een dwergraket in zijn hand.
De streek Abchazië scheidde zich met behulp van Rusland en Kaukasische rebellen af van Georgië. Deze kust van de Zwarte Zee met haar kuuroorden en palmstranden geldt als de Russische Riviera. De Georgische meerderheid is gedood of verdreven. Eén van de mooiste foto’s uit dit hoofdstuk is het beeld van de tachtigjarige oma Tanja voor een negen verdiepingen hoog gebouw met oorspronkelijk 300 woningen. Oma Tanja leeft in één van de drie nog bewoonde appartementen. In de voorgrond woekert het groen, oma sjokt er doorheen, de avondzon kleurt de geruïneerde flat diep oranje.
Nagono-Karabach ontstond na een bloedige burgeroorlog tussen Armeniërs en Azeri. De meest indrukwekkende foto is een opname vanaf de top van een minaret in de verboden stad Aghdam. De in de oorlog beschadigde huizen zijn nadien ontdaan van alles wat elders in Nagono-Karabach nog gebruikt zou kunnen worden: bakstenen, kozijnen, bedrading, sanitair, vloertegels en daken.
In de vruchtbare Ferghana-vallei onderdrukken de voormalig communistische leiders elke niet-goedgekeurde religieuze uiting. Rond 7000 mensen zijn gevangen genoemen vanwege illegale religieuze activiteiten als het bidden in het openbaar, het bestuderen van de koran of het dragen van een baard. Samen met een locale mensenrechtenactivist bezocht Bendiksen geheime gebedsdiensten.
De rond 1928 gestichte Joodse Autonome Regio Birobidzjan raakt in hoog tempo ontvolkt. Het is één van de laatste plekken op de wereld met een Jiddische cultuur. Ooit bloeide het theater en werden er boeken en kranten in het Jiddisch gepubliceerd. Sinds de val van de Sovjet-Unie heeft de meerderheid van de bevolking van dit onherbergzame Oost-Siberische gebied het vliegtuig naar Israël genomen.
Foto’s Jonas Bendiksen
Het laatste hoofdstuk van Satellieten heet ‘ruimteschepen’. Bendiksen vertelt daarin over de rakettenjagers. Een uitgestrekt steppengebied in Kazachstan ligt onder de baan van de honderden raketten die sinds veertig jaar vanaf de basis Bajkonoer zijn en worden gelanceerd. De eerste en de tweede trap storten er neer en zijn dan buit voor groepjes schroothandelaren die het kostbare titanium en aluminium herwinnen en verkopen. Soms valt zo’n raketdeel plompverloren in een achtertuin. De overgebleven brandstof vergiftigt de omgeving en bedreigt gezondheid van mens en dier.
In die omgeving maakte Bendiksen zijn mooiste beeld, het icoon van boek en tentoonstelling. Op de bloeiende steppe zitten twee slopers op een raketdeel dat zich in grond heeft geboord. Het tafereel wordt gecompleteerd door duizenden witte vlindertjes. Wonderschoon.
Zowel het boek als de expositie zijn goed ontworpen en nodigen uit de intelligente en esthetische foto’s van Bendiksen uitgebreid te bestuderen.
Han Schoonhoven
Satellieten
Expositie
Tot en met 8 oktober
Joods Historisch Museum
Nieuwe Amstelstraat 1
Amsterdam
Boek
Gebonden; 18 x 23,5 cm
152 pagina’s met zo’n 70 spreads in fullcolor
in een Nederlandse en een Engels editie
Uitgever: Mets & Schilt
prijs: 39,90
• Informatie en portfolio: www.jonasbendiksen.com