Paris mortel retouché, dat net verschenen is en volgende week wordt gepresenteerd in Parijs, is een prachtig boek van Willem van Zoetendaal, waarin hij op allerlei lagen het fotoboek Paris Mortel van Johan van der Keuken heeft aangeraakt: de ontstaansgeschiedenis van het boek uit 1963, het oorspronkelijke ontwerp in zijn definitieve versie, het uiteindelijke gedrukte ontwerp, het niet gebruikte beeldmateriaal en het karakter van zijn fotografie in relatie tot zijn tijd.
– door Leo Divendal –
Joan van der Keuken (hij veranderde zijn voornaam in Johan in 1964) studeerde aan de IDHEC film academie in Parijs van oktober 1956 tot augustus 1958. Recent was in het EYE-filmmuseum zijn eerste korte film Paris à l’aube te zien die hij in dezelfde periode maakte, een ontwakend Parijs in sfeervolle, bijna fotografische filmbeelden.
Paris Mortel, dat in de werktitel nog Paris Immortel heette drukt precies uit wat Van der Keuken wilde en wat geleidelijk aan voor hem duidelijker werd in de jaren tussen de foto’s en het ontwerpen: een rauwer, zwarter en socialer beeld geven van Parijs, dan het romantische beeld dat de fotografen van Parijs ons voorschotelden in zijn boek laten zien.
Willem van Zoetendaal heeft een grondige studie gemaakt naar Paris Mortel en er in dit zojuist verschenen boek een helder essay over geschreven, over passie en ambacht gesproken. De geschiedenis van het oorspronkelijke boek qua samenstelling en ontwerp wordt door hem op zijn constructie ontleed en toegankelijk gemaakt: hoe zit Van der Keukens fotografie eigenlijk in elkaar, onder invloed van welke fotografen stond hij, hoe ging hij met dat materiaal om in het maken van een maquette, waarom haalde hij er een ontwerper bij en wat heeft deze aan het werk toegevoegd. Johan heeft zelf over deze periode verschillende uitspraken gedaan die zeer de moeite waard zijn om te lezen, eigenzinnig en kritisch. Op elke pagina van het essay is er heel mooi een als ‘voetnoot’ weergegeven. Het geeft al vroeg aan dat Van der Keuken ook uitvoerig reflecteerde op zijn fotografie, kwesties als uitsnedes, framing, montage, ontwerpen, verschil tussen fotografie en film, William Klein, de jazz muziek van Miles Davis, John Coltrane kregen zijn aandacht en verwoordde hij heel uitgesproken. Dat is hij zijn hele leven trouwens blijven doen. Zo lees ik in een van zijn uitspraken over de periode in Parijs hoe hij tussen zijn 18e en 20e als filmstudent zoveel mogelijk lessen liet vallen om door de stad te dwalen, volledig gegrepen door de fotografie, grote thema’s als ‘Menselijkheid in de Metropolis’ aan te pakken en tot iets persoonlijks te maken.
Het intrigerende is dat in deze studie zowel Johans derde en laatste maquette integraal wordt vertoond alsook het gehele Paris Mortel zoals grafisch ontwerper en typograaf Marinus H. van Raalte die hij kende van het avant-garde magazine Twen waarin eerder iets van de Parijse foto’s vertoond werd en waarin Johan kennelijk vertrouwen stelde.
We kunnen nauwgezet vergelijkenderwijs volgen wat er zich in dat proces heeft voltrokken. Willem van Zoetendaal heeft naast de integrale laatste maquette en het definitieve ontwerp ook een selectie prachtige foto’s uit die periode opgenomen die niet in het boek zijn opgenomen. Het toont een verrijkt beeld op van het werk van Johan van der Keuken. Je ziet een zekere tweestrijd tussen de romantiek van zijn werk en een politieker, socialer beeld al in dit vroege werk aanwezig. Dit dilemma zal ook in zijn latere werk, zowel in zijn fotografie als zijn films een rol blijven spelen. De ‘nieuwe’ toegevoegde beelden zijn wat zachter, poëtischer en zou misschien het schrijnende van Paris Mortel teveel verzachten of neutraliseren. Deze beelden werden wel al door Johan opgemerkt, in zijn maquette opgenomen of op zijn contact-sheets aangemerkt. Het is een genot om deze foto’s te zien, weerspiegelingen van Johans prachtige blik, zoals een vrouw met een paraplu aan het Canal St. Martin, eerder een foto die aan Kertész doet denken dan aan zijn grote invloeden Ed van der Elsken en William Klein.
Voor mij was Paris Mortel, ergens eind jaren zeventig een eye-opener. Ik was Parijs aan het ontdekken en de romantische fotografen als Izis, Brassaï, Kertész en daar was ineens dat roetzwartfotografische Paris Mortel, dat ik bij een opruimhandelaar in Alphen ontdekte, voor een habbekrats te koop en met vijftien exemplaren tegelijk kocht en vervolgens enthousiast uitdeelde aan mijn fotografische vrienden in Nederland en Parijs, zoals onder andere aan mijn leermeester Izis die zijn romantische boeken Paris des Rêves en Grand bal du printemps over Parijs had gemaakt. Juist daarom hield Izis zo van William Klein en nu ook van de voor hem onbekende Johan van der Keuken, die rauwere en scherpere blik op de grootstad, socialer, bewogen, directer, juist daarom, iets dat hij zelf niet zou kunnen. En ik herken me daarin op dezelfde wijze. Maar dat alles maakt Johans werk in feite niet minder romantisch, het blijft een blik van medeleven, mededogen die altijd bleef doorschemeren in zijn werk.
In 2010 maakte Willem van Zoetendaal Quatorze Juillet van Johan van der Keuken. Noshka van der Lely schreef in dit boek een toelichting op het vertonen van de hele sequence die Johan op 14 juli 1958 maakte, waarvan in Paris Mortel en in latere boeken maar één en steeds dezelfde foto verscheen. Ging het toen om de studie rondom één foto, ditmaal om een heel boek. Toch is er een duidelijk verband tussen beide boeken. Beide studies gaan diep in op de wijze van werken van Johan en proberen aan het licht te brengen wat voor keuzes hij maakte en waarom. Steeds komt in feite de vraag naar voren: wat is de noodzakelijke performance van dit werk. Een kwestie die uiterst zinvol is om het volledige werk beter te begrijpen: hoe en welke selecties zijn gemaakt, hoe en waarom maakte de fotograaf maquettes, ontwierp hij zijn selecties in een grafisch concept, werkte hij samen met ontwerpers en hoe zagen de verschillende werken het licht in hun definitieve gedrukte vorm. Bekend is dat Johan in dergelijke processen, zowel in de fotografische als in zijn filmprojecten, uitermate geïnteresseerd was. Zoals ook in het recente expositieproject in het EYE te zien was, draait het vanaf het begin af aan steeds om montage. Hoe monteer je het werk zo dat beeld, stemming, verhaal, vorm, alles tezamen het beste communiceert, zoals de fotograaf wil overbrengen.
In tegenstelling tot veel fotoboeken over fotoboeken is Paris mortel retouché een uitzondering. Zoals books on books van Errata editions, of de Rijksmuseum studies in photography in een format gestopt worden, doen dergelijke uitgaven niet altijd recht aan het bijzondere en specifieke van een fotografisch werk, doordat ze verschillende projecten in een uniforme reeks stoppen. Willem van Zoetendaal daarentegen maakt telkens, ook dit keer weer een ontwerp dat toegesneden is op dit specifieke werk. En alles integreert perfect: de verschillende lagen, nieuwe beelden, teksten, typografie, maat, drukkwaliteit, covers, allemaal tezamen om tot een optimale performance te komen. Zo is Paris Mortel toch nog ‘immortel’ geworden, opnieuw aangeraakt, zoals uitgedrukt in de mooie titel: Paris Mortel Retouché.
Paris mortel retouché
ISBN 978-90-72532-21-3
Willem van Zoetendaal Publishers 2013
tekst, concept en ontwerp: Willem van Zoetendaal
redactie: Noshka van der Lely
druk: Lecturis BV Eindhoven
binding: Hexspoor Boxtel
prijs: € 55,00
Paris mortel retouché is te koop in de PhotoQ Bookshop
Blader door enkele pagina’s: http://www.vanzoetendaal.com/books/paris-mortel-retouche-photographies-johan-van-der-keuken/
• PARIS opening Paris Photo woensdag 13 november 2013 om 18 uur signering door W. van Zoetendaal bij Dirk K. Bakker Boeken EE18
• PARIJS opening Offprint Paris donderdag 14 november vanaf 13 uur bij Van Zoetendaal Publisher
• AMSTERDAM 23 nov om 17 uur presentatie en toelichting door W. van Zoetendaal bij FOAM Editions
• LEIDEN dummy originele maquette van Paris Mortel in de collectie van de Universiteit Leiden