Een kunstenaar met een mitrailleur in de hand, mooier kun je een volksopstand niet verbeelden, zo haalt Douwe Draaisma zondagmiddag tijdens een gesprek over fotografie op Noorderlicht een beroemde foto aan. De foto van de vermaarde cellist Rostropovic die zich persoonlijk leek te mengen in de poging van het Russische parlement om president Jeltsin af te zetten werd afgedrukt in kranten overal ter wereld. Als zelfs de intellectuelen zich verweerden tegen de putsch kon het niet anders of Jeltsin had het gelijk aan zijn zijde.
Alleen: de foto is een leugen. Herhaaldelijk moest Rostropovic in interviews verklaren dat hij een toevallig omgevallen machinegeweer overeind had gezet en dat een slimme fotojournalist zijn kans schoon had gezien. Prompt werd de cellist gebombardeerd tot volksheld, terwijl hij toch echt alleen maar behulpzaam was geweest in het veiligstellen van een rondslingerend wapen.
Wat Douwe Draaisma met de anekdote wil zeggen: zelfs de persfotografie houdt zich niet aan de feiten. Draaisma, Groninger hoogleraar in de geschiedenis van de Psychologie en auteur van de bestseller Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt, is een van de forumleden in het eerste zondagmiddaggesprek op 4 september in het kader van de zaterdag begonnen fotomanifestatie Noorderlicht, met als thema ‘de houdbaarheid van het moment’.
Het is een cliché dat breed wordt aangehangen: fotografie draait om het beslissende moment. In die ene fractie van een seconde wordt een beeld gemaakt, dat alleszeggend is en de essentie van een complexe situatie vat. De voorbeelden zijn talrijk, aldus gespreksleider Bas Heijne. Zie Nick Uts foto van het door napalm verbrandde meisje Kim Phuc, voor velen de ultieme verbeelding van de Vietnam-oorlog.
Zo heet wordt de soep in Nederland niet gegeten, weet forumlid Werry Crone, staffotograaf van het dagblad Trouw. Het nieuws is hier meestal niet zo spectaculair dat er sprake is van ‘een moment’. Het beslissende moment, stelt hij, is afhankelijk van het toeval. Crone kan het zich niet veroorloven om ‘op een stoel te wachten’ tot dat moment zich voordoet. Hij creëert zijn eigen moment. ‘Je komt tot jouw beeld van jouw moment op jouw plek’.
Persfotografen zijn kortom regisseurs van het moment, terwijl hun foto’s de suggestie wekken dat ze een beslissend moment hebben gevangen, concludeert Heijne. Forumlid Marcel Molle, freelance fotograaf voor de Volkskrant reageert: ‘Nieuwsbeelden blijven een interpretatie van de persfotograaf. Ze zijn op z’n best een benadering van de werkelijkheid.’
Toch bestaat er wel zoiets als een beslissend moment, vindt Werry Crone. Het is alleen een kwestie van wachten op iets wat in de lucht hangt. Van de Abu Graibh-gevangenis circuleerden al veel foto’s bij de media. Maar die ene foto (‘thumbs up’) veranderde wereldwijd de opinie over de Amerikaanse inmenging in Irak. Crone: ‘Ineens is het ene beeld daar, valt alles op z’n plek en barst het los.’
Maar is het geen hype, dat beslissende moment, vraagt Heijne zich af. Nieuwsmedia zijn steeds meer beeldgericht. ‘Sommige websites willen alleen foto’s van de brand hebben en al niet meer van het huis in as.’ Crone spreekt in dit verband van ‘de verTalpaïsering’. Die manifesteert zich wat de papieren media betreft vooral in tabloids als het nieuwe AD. ‘Ik zie nog steeds goeie dingen in de Volkskrant en de NRC. Maar als die ook op tabloidformaat gaan, houd ik mijn hart vast.’
Douwe Draaisma komt met een – voor de worstelende persfotograaf – troostrijke conclusie. Uiteindelijk is het beslissende moment niet aan de fotograaf, stelt hij, maar aan de toeschouwer. ‘Als een moment eenmaal in een foto is stilgezet, gaat hij een eigen leven leiden. Wie naar een foto kijkt, zet hem met zijn eigen fantasie weer in beweging.’
Marc Floor
Het tweede Noorderlicht zondagmiddaggesprek heeft plaats in de Noorderlicht fotogalerie, Akerkhof 12 in Groningen, op 2 oktober om 15.00 uur. Thema is dan ‘De houdbaarheid van het materiaal’. Hoe vergaat het fotografie aan de muur, thuis of in het museum? Forum: fotograaf Henk Tas, restaurateur Clara von Waldthausen en conservator Casper Martens van het Groninger Museum. Gespreksleider is Pim Milo. Toegang gratis.
• Alle informatie: www.noorderlicht.com