Het Stadsarchief in Amsterdam heeft vorig jaar een belangrijke collectie oorlogsfoto’s verworven, die tijdens een verbouwing van een huis in Amsterdam Zuid zijn gevonden. De foto’s zijn gemaakt door de beruchte fotograaf Bart de Kok (1896-?) die tot nu toe vooral bekend is om de foto’s uit 1943 die hij maakte op het Muiderpoortstation van Joden die op transport werden gesteld, aldus een persbericht van het Stadsarchief.
Het bericht vervolgt:
De circa 250 foto’s die nu gevonden zijn, dateren uit 1941 en 1942. Ze werden onder andere gemaakt in opdracht van de ‘Beauftragte für die Presse’ Boijes. De NSB-er De Kok diende ‘politieke gebeurtenissen’ vast te leggen en de negatieven en afdrukken vervolgens bij de Duitsers in te leveren. De Kok gaf echter zonder toestemming van de Duitsers ook afdrukken van de foto’s aan een bekende van hem, Jozef van Poppel. Deze man spioneerde al voor de oorlog voor de Duitsers en werd tijdens de oorlog door de Abwehr ingeschakeld. Van Poppel blijkt deze foto’s aan het einde van de oorlog verstopt te hebben in het huis waar ze nu gevonden zijn. Rechercheurs die De Kok en Van Poppel na de bevrijding verhoorden, hebben tweemaal het pand doorzocht om de foto’s te achterhalen, maar zonder succes. De foto’s waren tijdens hun lange verblijf in de bergplaats beschimmeld geraakt en waren dringend aan conservering toe.
De gevonden foto’s van De Kok vullen het beeld dat wij hebben van de eerste oorlogsjaren op unieke en schokkende wijze aan. De Kok fotografeerde veel straatscènes, vaak vanuit propagandadoeleinden en met antisemitische interpretatie van wat hij vastlegde. De gevonden foto’s tonen bijvoorbeeld de onrust op het Rembrandtplein in de aanloop naar de Februaristaking in 1941. Er wordt geduwd, getrokken en gevochten tussen Amsterdamse politie, Joodse knokploegen, NSB’ers, Duitsers en al dan niet willekeurige passanten. Andere tot nu toe ongekende beelden betreffen het ‘ariseren’ van het Amsterdamse straatbeeld. ‘Joodse’ straatnaamborden worden verwijderd en vervangen voor niet-joodse straatnamen. Passanten kijken toe.
Joodse Amsterdammers worden aangehouden, lastig gevallen en gearresteerd. Volgens De Kok wegens wetsovertredingen als het beledigen van NSB’ers of het zwart handelen in bonnen. Een (show)proces tegen zwarthandelaren wordt door De Kok uitgebreid vastgelegd.
Een aantal foto’s vertoont Joden die worden opgeroepen voor tewerkstelling in relatief onbekende kampen als Molengoot bij Hardenberg. Zij werden door De Kok gefotografeerd bij het bureau waar zij zich moesten melden. Op schijnbaar luchthartige wijze nemen ze bij de trein afscheid van geliefden en vrienden.
Een grote serie foto’s betreft het beroven van vooral Joodse diamanthandelaren in de Amsterdamse Diamantbeurs. Op 16 april 1942 werden de handelaren gedwongen hun diamantvoorraad à 23.000 karaat bij de Duitsers in te leveren. Op 17 april hield de Crisis Controledienst onder leiding van de Amsterdamse rechercheur Willem Klarenbeek een controle in de Diamantbeurs waar de handelaren op grove en vernederende wijze werden gefouilleerd op eventueel achtergehouden diamanten. Een persoonlijk sieraad als een diamanten dasspeld ontsnapte niet aan deze rechercheurs. Die werd ter plekke uit de das gehaald. Klarenbeek vroeg De Kok deze actie tot in detail vast te leggen.
Rechercheur Klarenbeek blijkt een vaste opdrachtgever van De Kok te zijn. Hij liet zich dan ook regelmatig fotograferen terwijl hij werkzaamheden ten gunste van de Duitse bezetter uitvoerde.
Dit weekend is het 69 jaar geleden dat de diamanthandelaren in de Beurs beroofd werden. Een actie die daarna in de vergetelheid is geraakt.
Vanaf 16 april zijn de foto’s te zien in de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam
Meer tekst over De Kok is te lezen in de inventaris van de Archiefbank.
Een selectie van de foto’s is te zien in de Schatkamer van het Stadsarchief (gratis toegankelijk) vanaf zaterdag 16 april t/m zondag 8 mei.