Over weinig levende fotografen is zoveel geschreven als over Don McCuliin en van even weinig zijn zoveel publicaties verschenen als van hem. Dat is bijzonder, vooral omdat McCullin hoofdzakelijk bekend is om zijn donkere oorlogsfotografie van enige decennia geleden. Het woord ‘oorlog’ is onlosmakelijk verbonden met McCullin, ook al verafschuwt hij de term ‘oorlogsfotograaf’. (…) I never wanted to be described as a ‘war photographer’. It’s like saying you work in an abattoir, aldus de fotograaf
Ter gelegenheid van McCullins vijfenzeventigste verjaardag wordt in het Imperial War Museum in Manchester de grote reizende overzichtstentoonstelling Shaped by War gehouden, waarin zijn oorlogsfotografie centraal staat. Het bijbehorende, gelijknamige boek, met een omslag dat sterke gelijkenis vertoond met het filmaffiche van Stanley Kubricks Full Metal Jacket, zal de associatie van McCullin met oorlog alleen maar versterken.
Met Shaped by War levert McCullin zijn zoveelste monografie af, waarvan weinigen direct opgewonden zullen raken. Eerder verschenen namelijk, naast verschillende thematische fotoboeken, de overzichtwerken The Destruction Business (1971), Is Anyone Taking Any Notice? (1973), Hearts of Darkness (1980), The Great Photographers (1983), Sleeping With Ghosts (1994), Photo Poche Don McCullin (1997), Don McCullin (2003), Don McCullin – Reporters Without Borders (2009).
De voornaamste vraag rond Shaped by War betreft daarom de urgentie. Ten opzichte van de vorige monografieën heeft Shaped by War twee grote voordelen. Ten eerste bevat het boek veel autobiografische tekst en is daardoor een aantrekkelijke luxe versie van de autobiografie Unreasonable Behaviour (2002). Daardoor krijgt de lezer inzicht in zijn werk, zijn beweegredenen en de totstandkoming van de foto’s. Anders dan bij bijvoorbeeld het filmische Black Passport van collega Stanley Greene, worden de feiten hier gortdroog weergegeven. McCullin ontdoet oorlogsfotografie van iedere glans. Weliswaar besteedt hij tekst aan zijn privé-leven en het roerige bestaan van een oorlogsfotograaf, maar de nadruk ligt nog steeds op zijn fotografie en de onderwerpen die hij vastlegde. Een tweede voordeel van het boek is dat er, in tegenstelling tot eerdere boeken, ‘vintage’ prints zijn gebruikt, waarmee de hand van de fotograaf wordt geaccentueerd en de foto’s in enkele gevallen nog grauwer overkomen dan voorheen. Daarnaast hebben de samenstellers de juiste keuze gemaakt om verschillende fotoreportages, waaronder ook in kleur, in de oorspronkelijke context te tonen.
Shaped by War is verdeeld in vijf hoofdstukken. Niet geheel ontoevallig begint het eerste hoofdstuk, ‘The Early Years’ met de Tweede Wereldoorlog en de invloed daarvan had op het leven van McCullin. De eerste twee foto’s zijn niet van zijn hand, maar van Cecil Beaton en Bill Brandt. Deze geven een indruk van Londen dat gebukt gaat onder de Duitse bombardementen. ‘Ik ben gevormd door die oorlog’, wil McCullin maar zeggen met het tonen van die foto’s. Vervolgens legt hij in een relaas uit hoe hij aanvankelijk luchtfoto’s maakte voor de RAF en later landelijke bekendheid verwierf door het fotograferen van een jeugdbende. Zijn eerst gepubliceerde fotoreportage in The Observer is integraal opgenomen. Deze publicatie opende de ogen van McCullin. Hij besloot van zijn laatste geld een camera te kopen en trok naar Berlijn en Cyprus om hier het respectievelijk de bouw van de muur en het Grieks-Turks conflict vast te leggen. Die series vormen de basis voor het tweede hoofdstuk ‘Discovering Photojournalism 1958-1966’. Op Cyprus maakte McCullin de winnende World Press Photo van 1964. Toch wist hij ook in deze periode al andere iconische beelden te maken in Belgisch Kongo en Cyprus. Naast zeer bekende foto’s zijn voor Shaped by War tevens nooit eerder gepubliceerde variaties op deze afbeeldingen gebruikt.
Het derde hoofdstuk ‘The Sunday Times 1967-1978’ bevat het bekendste werk van McCullin en vormt het hart van het boek. Onder de bezielende leiding van beeldredacteur Harold Evans plaatste The Sunday Times de inmiddels klassieke reportages van McCullin. Het bekendst werden de reportages uit Vietnam, Biafra, Bangladesh en Cambodja. Helaas hebben de samenstellers van Shaped by War het nagelaten deze reportages integraal af te drukken. Het werk dat McCullin voor The Sunday Times maakte is immers niet alleen van hoge kwaliteit, maar ook de vormgeving van The Sunday Times is zelfs nu nog een voorbeeld voor menig fotojournalist en beeldredacteur. De getoonde reportages bevatten vele sterke foto’s waarmee McCullin zich definitief vestigde in de top van de fotografische wereld. De risico’s die hij voor foto’s nam zijn ongekend en kostten hem meerdere malen bijna het leven. Interessant is zijn veranderde houding ten opzichte van zijn onderwerpen die hij destijds fotografeerde. Toen hij met het Amerikaanse leger meetrok en verzeild raakte in hevige gevechten was McCullin ‘one of the boys’. In Shaped by War betuigt McCullin met terugwerkende kracht een enorm respect voor het Vietnamese volk, het Noord-Vietnamese leger en de Vietcong (Clive Scott schreef al in The Spoken Image (1999), een wetenschappelijk betoog over de wijze waarop deze verandering in visie van McCullin zich eerder openbaarde in de door de jaren heen steeds veranderende bijschriften).
Een ander saillant detail dat McCullin beschrijft, betreft het verhaal dat hij zijn foto’s destijds zelf selecteerde, met als gevolg dat men zijn inmiddels bekendste, ‘the shellshocked soldier’, niet gebruikte. Zelfs in The Destruction Business (1971) werd de foto nog niet opgenomen. De foto dook pas voor het eerst op in het in de Verenigde Staten uitgebrachte Is Anyone Taking Any Notice? (1973).
The Sunday Times stond aan de basis van een succesperiode. McCullin bereikte een sterrenstatus en figureerde zelfs in reclames voor merken als Rolex. Desondanks volgden ook voor McCullin de schrale jaren, die het vierde hoofdstuk, ‘Changing Times (1976-1983), beslaan. Door beleidveranderingen bij The Sunday Times kreeg McCullin ander soort opdrachten die hij vooral in Groot-Brittannië moest uitvoeren. In een interview beklaagde McCullin zich erover dat hij nauwelijks meer naar conflictgebieden werd uitgezonden. Zijn klaagzang resulteerde in een ontslag. Het merendeel van de reportages uit deze periode zijn niet opgenomen in Shaped by War. Toch zou het zeker interessant zijn om al het werk dat McCullin voor The Sunday Times maakte integraal te bundelen om een volledig beeld te krijgen.
Ondanks de mindere jaren maakte McCullin ook in deze periode nog sterk werk over het conflict in het Midden-Oosten. Het zijn vooral de foto’s over de etnische zuiveringen door de christelijke Falangisten in Sabra en Shatila bij Beirut, die een onuitwisbare indruk achterlaten. De foto’s vormden de basis voor enkele sublieme reportages en het boek Beirut, a City in Crisis (1983), misschien wel zijn beste boek na The Destruction Business.
Toen in 1982 de Falklandoorlog uitbrak zag McCullin voor de kans schoon weer een oorlog, gevoerd door zijn landgenoten, vast te kunnen leggen. Tot zijn ontsteltenis kreeg McCullin echter geen toestemming oorlog te fotograferen. De Britse regering verweet de journalistiek deel te hebben gehad aan de Amerikaanse nederlaag in Vietnam en wilde met de Falklandoorlog niet dezelfde fout maken. Een aan banden gelegde pers en de afwezigheid van McCullin was het gevolg. Voor McCullin leidde deze weigering tot een persoonlijk trauma, zeker nadat ook de publicatie van een reportage over El Salvador werd uitgesteld, doordat de Falklandoorlog een hogere prioriteit kreeg in de pers. Shaped by War bevat zowel de correspondentie over de Falklandoorlog, als de persoonlijke open brief die McCullin publiceerde waarin hij protest aantekende tegen het regeringsbeleid ten aanzien van de pers. Het geeft een goed beeld van de instelling van de fotograaf en de wijze waarop opdrachtgevers en de autoriteiten met (oorlogs)fotografen omgingen.
Het vierde hoofdstuk eindigt met deze ingezonden brief en de directe weergave van de uitgestelde, en tevens een van de laatste voor The Sunday Times gemaakte, kleurenreportage over El Salvador. Deze markeren het definitieve keerpunt in zijn carrière. In het laatste en korte hoofdstuk ‘A new Direction 1983-2009’ blikt McCullin terug op zijn fotografische carrière. Hij beschrijft de periode waarin hij nauwelijks werk had en zich zelfs bezondigde aan reclamefotografie. Door het fotograferen van landschappen trachtte McCullin de demonen uit zijn verleden te verdrijven. De vele conflicten die hij had verslagen, hadden hun sporen nagelaten en het privé-leven van McCullin ingrijpend beïnvloed. De landschapsfoto’s zijn later opgenomen in het introspectieve Open Skies (1989).In Shaped by War is nauwelijks ruimte voor de boeken die McCullin de laatste, inmiddels alweer, twintig jaar publiceerde of de foto’s die hij in opdracht van verschillende welzijnsorganisaties maakte. Dat is niet vreemd. Zijn meest recente foto’s kunnen eenvoudigweg niet wedijveren met zijn vroege werk. Het geeft dit laatste hoofdstuk daarom ook een beetje treurig karakter, vooral omdat McCullin nog lang, zelfs tot op heden, is blijven fotograferen zonder zijn oude niveau te halen.
Shaped by War is een mooi boek vol feiten en interessante nieuwe details. Daarmee is het geschikt voor geïnteresseerden in oorlogsfotografie maar vooral liefhebbers van McCullins werk. Diegenen echter die op zoek zijn naar een klassiek en goed fotoboek kunnen beter uitkijken naar The Destruction Business of de goedkoop verkrijgbare, maar goede monografie Don McCullin met daarin opgenomen teksten van Harold Evans en Susan Sontag. Shaped by War bevat nog steeds prachtig materiaal, maar lijkt wat haastig te zijn gemaakt en oogt erg conservatief. Daarnaast draagt de doorlopende tekst niet bij aan een spannende vormgeving. Shaped by War is zeker geen definitieve monografie van McCullin, maar eerder een visuele en tekstuele autobiografie.
Helaas is die informatie onvolledig. Zo is aan het eind is een uitgebreide tijdslijn opgenomen, waarin de geschiedenis van oorlogsfotografie gekoppeld wordt aan de levenslijn van McCullin waarin echter enkele enkele publicaties ontbreken. Dat is jammer want de makers van het boek hadden eenvoudig de zeer uitgebreide bibliografie met daarin alle reportages die McCullin voor tijdschriften maakte over kunnen nemen uit Hearts of Darkness (1980). Daarmee hinkt het boek op twee benen. Aan de ene kant is het een mooie aanvulling op het bestaande werk van McCullin, terwijl aan de andere kant door onvolledigheid de kans onbenut is gelaten een gedegen overzicht te maken van zijn werk als oorlogsfotograaf. Daar kunnen foto’s van een door McCullin gebruikte helm, een aan gort geschoten camera die het leven van de fotograaf redde door een kogel op te vangen, en foto’s van talloze perskaarten weinig aan veranderen. Die zorgen er hooguit voor dat Shaped by War lijkt op een fanboek voor zeloten, terwijl het zijn oeuvre meer verdient.
Shaped by War
Tekst en foto’s: Don McCullin
Hardcover
208 pagina’s
ISBN: 978-0224090261
Formaat: 32.4 x 25.6cm
Uitgever: Jonathan Cape Ltd
Link voor interview met McCullin naar aanleiding van Shaped by War.
http://north.iwm.org.uk/server/show/nav.24321/
Complete bibliografie:
The Destruction Business (1971)
Is Anyone Taking Any Notice? (1973)
Homecoming (1979)
The Palestinians (1980)
Hearts of Darkness (1980)
Beirut: A City in Crisis (1983)
Perspectives (1987)
Open Skies (1989)
Sleeping with Ghosts: A Life’s Work in Photography (2004)
India (1999)
Cold Heaven. Christian Aid. (2001)
Unreasonable Behaviour: An Autobiography (2002)
Don McCullin (2003)
Life Interrupted (2004)
In Africa (2005)
In England (2007)
Shaped by War (2010)
Southern Frontiers: A Journey Across the Roman Empire (2010)