Dit jaar viert Congo, of de Democratische Republiek Congo (DRC) haar vijftigjarige onafhankelijkheid. Reden voor talloze publicaties die aantonen dat er minder reden tot feesten is.
Zo schreef David Van Reybrouck een zeer toegankelijke geschiedenis met de neutrale titel Congo een geschiedenis en op de Belgische televisie lopen de ambitieuze series Congo en Bonjour Congo waarin de vaak grimmige geschiedenis van het land wordt belicht. De geïnteresseerde doet er goed aan dit boek en of deze series te lezen en te bekijken, want de Congolese geschiedenis is complex.
De laatste tijd verschenen ook enkele fotoboeken over het land. Hoewel de foto’s duidelijk een verhaal vertellen kan een historische kennis van het land een meerwaarde hebben bij het lezen van de vier hier besproken fotoboeken. In 2009 verscheen The Rape of a Nation van Marcus Bleasdale dat onlangs werd uitgeroepen tot het beste fotoboek van 2009 (www.poyi.org/67/BestPhotographyBookAward/index.php). Het jaar daarop verschenen er nog drie andere publicaties, allen van Belgische fotografen. De twee door Carl De Keyzer samengestelde catalogi, behorende bij de dubbelexpositie Congo Belge en images en Congo (Belge), vormen een groots opgezet project. Kleinschaliger van aard, maar zeker interessant is het project Futur Simple met foto’s van Stephan Vanfleteren en tekst van Koen Vidal.
Land zonder hoop
In het ‘klassiek’ gefotografeerde The Rape of a Nation vertelt Marcus Bleasedale op sombere wijze het verhaal van een land zonder hoop. Zijn fotografische stijl is direct, zwart-wit en grofkorrelig. Wanneer het boek bekeken wordt roept het direct associaties op met Gilles Peress’ The Silence (1995), wat mij betreft een van de beste documentaire fotoboeken ooit geproduceerd. Wat The Rape of a Nation meteen duidelijk maakt is dat het huidige Congo, vanaf de komst van de Europeanen door de aanwezigheid van arbeidskracht en grondstoffen wordt verdeeld. De afgelopen decennia is het land onderhevig geweest aan talloze conflicten. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn er bij geen conflict zoveel doden te betreuren geweest als in Congo, waar de talloze conflicten ook wel de Grote Afrikaanse Oorlog of de Eerste Afrikaanse Wereldoorlog worden genoemd. Minder complex dan deze conflicten zijn de verhoudingen in de regio. Steeds weer is de burgerbevolking slachtoffer van machthebbers die zich tijdens het koloniale bewind en daarna onafgebroken hun macht hebben misbruikt. Bleasedale maakt zich hierover druk als mens en als fotograaf. Wat hij de wereld toont stemt somber.
De vormgeving van het boek is sober maar doeltreffend. Foto’s met, min of meer, hetzelfde thema zijn gegroepeerd en worden onderbroken door zwarte pagina’s met reepjes witte halve pagina’s waarin de slachtoffers van de oorlog via getuigenissen een stem krijgen. Deze opzet werkt goed. De soms toch al schokkende foto’s worden in hun kracht versterkt door deze getuigenissen.
Bleasedale is getuige van een doorlopend conflict dat vele slachtoffers eist, een conflict waarbij de wereld nog steeds de andere kant opkijkt. Critici zullen Bleasedale naïviteit verwijten en vraagtekens zetten bij het bereik dat hij zal hebben met zo’n prachtig vormgegeven boek. Het boek zal voor een kleinere markt bedoeld zijn dan de geëngageerde en goedkope ‘pamflettistische’ boeken als het haast vergeten boek L’Mort du Biafra (1968) van Gilles Caron en Koen Wessings Chili, September 1973. Zolang dit boek (waarvan veel foto’s overigens ook al in tijdschriften werden afgedrukt) echter informatie verschaft over de situatie in Congo valt slechts te hopen dat zoveel mogelijk mensen te zien krijgen. Of zelfs, zoals historicus Adam Hochschild schrijft: ‘I would love to see this book in the hands of every major United Nations official and every country’s foreign minister, to remind them of the pressing need to adress one of the great human tragedies of our time.’
Zeven verhalen
Voor Futur Simple reisden fotograaf Stephan Vanfleteren en Morgen-journalist Koen Vidal reisden vier maal naar Congo en tekenden de levensverhalen of van zeven ‘kinderen’.
De foto’s zijn minder schokkend dan die in The Rape of a Nation, maar de schijn bedriegt. Het zijn vooral de soms zeer harde verhalen over verkrachtingen en kindsoldaten die indruk maken. Deze heftige verhalen worden afgewisseld door interviews waar iets meer hoop en vreugde vanuit gaan, maar waarbij de lezer nog steeds vaak met een onbehagelijk gevoel achterblijft.
Je kunt je afvragen of Futur Simple strikt genomen een fotoboek is. Het boek bestaat immers hoofdzakelijk uit tekst en is geïllustreerd door overigens, voor zo’n publicatie, erg mooi afgedrukte foto’s. Wel is het jammer dat de foto’s soms eerder het verhaal vertellen dan de tekst. Zo ziet de lezer bijvoorbeeld eerst een portret van een persoon die pas enkele pagina’s later worden geïntroduceerd in de tekst.
Wat Futur Simple echter interessant maakt is dat er duidelijk sprake is van een samenwerking tussen een journalist en fotograaf. Zo wordt in de teksten uitgebreid verteld over de problemen die het fotograferen in armoedige gebieden regelmatig oplevert. Verlegenheid van de te fotograferen personen en het eeuwige gesteggel over het betalen voor foto’s behoren tot die problemen. Vidal beschrijft momenten waarop Congolezen spontaan aanbieden zich te laten fotograferen, maar zich tegelijkertijd duidelijk bewust zijn van het heersende beeld dat men in het westen van hen heeft. Zo roept bijvoorbeeld een zich in de rivier wassende man naar de boot waarop fotograaf en journalist zich bevinden, dat deze een foto van hem moeten maken. Uiteraard tegen betaling. Het witte zeep tekent, daarvan is de man zich terdege bewust, mooi af tegen de zwarte huid. In Futur Simple is zo’n foto niet terug te vinden maar er zijn zo een aantal publicaties aan te dragen, waarin deze foto wel terug te vinden is.
De fotografie van Stephan Vanfleteren is wederom prachtig. Het grote probleem echter is dat er in enkele gevallen herhaling in de fotografie optreedt of dat er te weinig lijkt te gebeuren. Waarschijnlijk hebben Vanfleteren en Vidal niet genoeg tijd gehad om hun onderwerpen te uitgebreid te fotograferen en natuurlijk is het merendeel wat de geïnterviewden vertellen in het verleden gebeurd. Maar feit blijft dat de foto’s niet het hele beschreven verhaal vertellen. Uiteindelijk is dat niet echt een probleem aangezien Futur Simple niet puur als fotoboek benaderd moet worden. Dat gezegd hebbende bieden de foto’s het boek wel een enorme meerwaarde. De hoofdpersonen worden in ieder geval prachtig geportretteerd en het is prettig te zien over wie de verhalen gaan. Futur Simple is zoals Vidal al schrijft geen wetenschappelijk en groots opgezet boek, maar tekent op indringende wijze de eenvoudige levensgeschiedenis van enkele kinderen van Congo op, waarin naast destructie toch nog ergens een sprankje hoop te vinden is.
Monumentaal tweeluik
Van de hier besproken boeken over Congo vormen de tegelijkertijd uitgebrachte catalogi behorende bij de succesvolle dubbelexpositie Congo Belge en images en Congo (Belge) het absolute hoogtepunt. Zonder de andere boeken te benadelen is de opzet van deze twee boeken de meest volledige. Beide delen (het ene met zwart, het andere met wit ‘slangenleren’ kaft) hebben inmiddels al een tweede druk beleefd. Het huidige Congo wordt in de boeken benaderd vanuit een historisch perspectief. Dit gebeurt niet alleen door het plaatsen van een chronologie (zowel aanwezig in Futur Simple als in The Rape of a Nation), maar door simpelweg twee boeken uit te geven. Een gevuld met historische foto’s, de ander met recente foto’s. De briljante gedachte door in beide delen gebruik te maken van de vakkennis van één fotograaf, Carl De Keyzer, zorgt ervoor dat de twee delen een sterk geheel vormen. Alvorens de boeken te bespreken moet de lezer daarom op het hart worden gedrukt beide delen, en niet slechts een ervan, aan te schaffen.
Historische foto’s
Hoewel aanvankelijk vooral lang uitgekeken werd naar het nieuwe, in Congo gemaakte, werk van Carl de Keyzer, dat oorspronkelijk zou verschijnen als Congo, My is Congo Belge en images de grootste verassing. Het uitgangspunt is even simpel als doeltreffend. Carl De Keyzer en Johan Lagae, docent architectuurgeschiedenis, werden gevraagd honderd foto’s te selecteren uit het gigantische archief van het Koninklijk Museum voor Midden Afrika in Tervuren. Zij besloten ditmaal eens geen historisch overzicht van de Belgische kolonisatie te bieden, maar te kiezen voor ‘sprekende’ en ‘stomme’ beelden uit Belgisch Congo. Johan Lagae verantwoord deze keuze in een helder geschreven essay over de visuele annexatie van Congo en de werking van de ‘koloniale blik’. Hierin geeft hij de lezer een handvat hoe we naar deze historische foto’s kunnen bekijken. De opzet van het boek, waarin de foto’s niet gekoppeld worden aan bijschriften, dwingt de lezer regelmatig tot nadenken en na het lezen van de bijschriften, achterin het boek, wordt deze weer gedwongen terug te bladeren. De foto’s, nooit eerder gepubliceerd, geven een ander beeld van de Belgische kolonie dan we gewend zijn uit de propagandabeelden die we kennen uit boeken die uitgegeven werden toen Congo nog bij België hoorde. Anderzijds geven zij ook een ander beeld dan dat bekend is uit de geschiedenisboeken waarin de genadeloze onderdrukking, vooral in de Kongo Vrijstaat, centraal stond. De gruwelfoto’s die nog maar eens afgedrukt werden in de bestseller King Leopold’s Ghost van Adam Hochschild, vinden we hier niet terug, al staat de enige foto van een Afrikaan met afgehakte hand wel prominent op het titelblad. Nee, Congo Belge en images geeft een genuanceerder beeld, zonder het donkere verleden te bagatelliseren. Geen foto’s van heldhaftige kolonisten. Als deze al worden getoond dan stemt dat steeds tot nadenken. De foto van doodzieke Belg in bed, die zijn hondje als enig houvast lijkt te hebben geeft een verassend beeld van de kwetsbaarheid van de Belgen in tropisch gebied. Er zijn uiteraard wel foto’s die de koloniale blik tonen, maar wederom zijn deze zo gekozen dat zij meer vertellen dan de maker wellicht bedoeld had.
Een andere prachtige foto is die waarop een Afrikaan zijn hand ophoudt voor een wit doek alvorens deze volgens de wetten van de fysische antropologie diende te worden gefotografeerd. We zien op deze foto echter niet alleen de hand, maar ook de eigenaar en de persoon die het achtergrond doek ophoud. Op deze manier wordt een verhaal van de antropologische fotografie vertelt. Het boek bevat geen fysisch antropologische portretten, suggestieve naakten evenmin. En, net zomin het geen heldhaftige Belgen toont, worden Afrikanen niet enkel als hulpeloze slachtoffers van gruweldaden opgevoerd. Het boek dient niet als een aanklacht zoals destijds het pamflet Red Rubber (1906) van E.D. Morel en meer recentelijk Adam Hochschild. Zoals gezegd bevat het boek wel een foto van een man met afgehakte hand, maar het is slechts een foto van dit bekende beeld uit de Kongo-Vrijstaat. Daarnaast staat er nog een foto van een ontbindend lichaam van een drager langs een route die veel door kolonisten werd gebruikt. In zijn essay schudt Lagae de lezer wakker bij dit beeld. We moeten hier niet enkel kijken naar een foto van een lijk, maar ons afvragen waarom die foto is gemaakt. De fotograaf heeft hier lang moeten nadenken toen hij de compositie maakte en belangrijker is de vraag, wat moet hij hebben gedacht. Wat dachten de Afrikaanse dragers toen ze de fotograaf bezig zagen? Saillant detail is dat Bleasedale in zijn boek een vergelijkbare foto van een lijk heeft opgenomen die onder andere omstandigheden is vervaardigd, maar bij vergelijking gelijksoortige vragen doet oproepen. Bij bijna iedere foto in Congo Belge en images kunnen gelijksoortige vragen worden gesteld en dat maakt dit boek bijzonder interessant. We missen aanvankelijk de context (aangezien de bijschriften achterin het boek staan), maar in sommige gevallen is er simpelweg geen informatie over de foto en wordt het nooit een sprekend beeld , het blijft stom.
Nu kan een willekeurige selectie foto’s natuurlijk ook vragen oproepen maar De Keyzer en Lagae hebben niet alleen interessante, maar ook visueel prachtig beeldmateriaal verzameld. Zij hebben hun keuzes laten bepalen door de kracht en compositie van de foto’s. Aangezien fotografen vaak werkzaam waren in het koloniale keurslijf is menig foto uit deze tijd visueel onaantrekkelijk. De hier opgenomen, door Carl De Keyzer, opgepoetste en daardoor heldere foto’s zien er erg mooi uit en in veel gevallen vraag je je af of ze niet vandaag de dag gemaakt zijn. Daarmee is dit niet een willekeurige verzameling ‘oude foto’s’ geworden, maar is ervoor gekozen slechts honderd, zorgvuldig gekozen foto’s op te nemen en deze in dezelfde toon als spread af te drukken. Congo Belge en images bevat een serie prachtige foto’s die fris aandoet en dat is een verdienste van De Keyzer er Lagae die de lezer eens niet vermoeien met de zoveelste ongeïnspireerde muffe publicatie samengesteld uit talloze foto’s uit de oude doos.
Vergane glorie
Congo (Belge) sluit naadloos aan op Congo Belge en images. Ditmaal zijn de foto’s echter gemaakt in het hedendaagse Congo. De Keyzer maakte voor dit project veel verstilde opnamen in kleur. Deze foto’s doen wat betreft vorm en inhoud sterk denken aan de foto’s die de Zuid-Afrikaan Guy Tillim eerder maakte en publiceerde in boeken als Leopold and Mobutu (2004), Congo Democratic (2006) Avenue Patrice Lumumba (2008). In sommige gevallen fotografeert de Keyzer exact hetzelfde onderwerp als Tillim, zoals het portret van ‘ontdekkingsreiziger’ H.M. Stanley in Boma. De Keyzer neigt in stijl weliswaar naar het latere werk van Tillim, maar zijn foto’s spelen personen toch een prominentere rol.
.jpg)
Voor Congo (Belge) reisde De Keyzer langs toeristische trekpleisters zoals beschreven in een oude reisgids en fotografeerde hier de Belgische restanten in het huidige Congo. Daarvoor toont De Keyzer relatief veel foto’s uit de mijnstreek van Katanga, waar de basis lag voor het postkoloniale conflict waar premier Lumumba direct mee te maken kreeg. Katanga, rijk aan grondstoffen, staat wellicht symbool voor de strijd die sindsdien steeds weer oplaaide in Congo. In alle foto’s proeft de lezer de koloniale erfenis. Wat in Congo Belge en images voor de ogen van de lezer wordt opgebouwd, keert in Congo (Belge) in verweerde staat terug. Bij De Keyzer blijven de gruwelbeelden van Bleasedale achterwege, maar prettig oogt dit hedendaagse Congo nog steeds niet. In tegenstelling tot Bleasedale klaagt De Keyzer niet aan. Ook al heeft iedere foto en link met het koloniale verleden, De Keyzer houdt afstand. Wel bevatten veel foto’s een intense spanning, zoals de vele foto’s met militairen in de hoofdrol, maar ook de spannende opname van een Congolees in een katholieke kerk. De associatie met de foto’s van kerken in Rwanda is snel gewekt.
Gebruikmakend van de sporen uit het verleden toont De Keyzer dat het gedaan is met de Europese aanwezigheid. Zelfs de opname van een Witte pater met bijbehorende baard lijkt haast een anachronisme. De titel van het boek Congo (Belge) toont in tegenstelling tot Congo Belge deze definitieve breuk met het koloniale verleden. De resten worden zichtbaar overwoekerd door planten, roest en afbrokkeling.
Ook nu laat De Keyzer de lezer veel ruimte tot overpeinzingen en is zijn boek veel minder minder sturend dan dat van Bleasedale of zelfs het boek van Vanfleteren en Vidal. Samen bieden Congo (Belge) en Congo Belge en images een prachtig beeld van Congo, al dient gezegd te worden dat de levensverhalen in Futur Simple en de aanklacht The Rape of a Nation die beide tevens begeleid worden door mooie multimediapresentaties een mooie aanvulling zijn op de verstilde beelden van De Keyzer.
The Rape of a Nation (2009)
Tekst: John Le Carré en Marcus Bleasedale
Fotografie:Marcus Bleasedale
Hardcover
x pagina’s
ISBN: 9789053306710
Formaat: 18 x 24 cm
Uitgeverij: Mets & Schilt
Multimedia: The Rape of a Nation
Futur Simple (2010)
Tekst: Koen Vidal
Fotografie: Stephan Vanfleteren
Hardcover
240 pagina’s
ISBN: 9789085422105
Formaat: 16,2 x 20,8 cm
Uitgeverij: Meulenhoff / Manteau
Multimedia De jeugd van Congo
Bestel bij Bol.com:
Futur Simple
Koen Vidal & S. Vanfleteren
Congo Belge en images (2010)
Tekst: Jacob Sabakinu Kivilu, Patricia Hayes en John Lagae
Fotografie: diverse fotografen
ISBN: 9789020987089
Formaat: 27,0 x 36,0 cm
Hardcover
192 pagina’s
Uitgeverij: Lannoo
Bestel bij Bol.com:
Congo Belge en images
Carl De Keyzer & Johan Lagae
Congo Belge (2010)
Tekst: David Van Reybrouck
Fotografie: Carl De Keyzer
ISBN: 9789020986822
Formaat: 27 x 36 cm
Gebonden in vollinnen band
352 pagina’s
Uitgeverij Lannoo
Bestel bij Bol.com:
Congo (Belge)
Carl de Keyzer & David Van Reybrouck